აპოლოგეტიკა - გზა - მართლად სავალი. XV - არის თუ არა "დიდაქე" მოციქულთა მოძღვრება? - oldorthodox

არქიეპისკოპოსი პავლე (ხორავა)

გზა - მართლად სავალი

ნაწილი I

შთაფლვა თუ დასხმა?!

შთაფლვითი ნათლობის კანონიკურობისა და დასხმითი ნათლობის უკანონობის შესახებ

მკითხველო, წინამდებარე წიგნი, რომლის ინტერნეტ-ვერსიასაც ჩვენს ოფიციალურ საიტზე გთავაზობთ, მართლმადიდებლური სარწმუნოების საძირკვლის გამაგრების, შენთვის ჭეშმარიტი ქრისტეანული გზის ჩვენებას ისახავს მიზნად. აქ თავმოყრილია დიდძალი კვლევითი მასალა, რომელიც ეხება დოგმატიკის, ლიტურგიკის, ეკლესიის ისტორიის და ესქატოლოგიის სფეროებს. წიგნი მდიდარია ფაქტობრივი და დოკუმენტური მასალით და მოიცავს პერიოდს I საუკუნიდან ვიდრე XXI საუკუნემდე. ავტორი გვაძლევს ნათლისღების საიდუმლოს, სხვადასხვა ლიტურგიკული წეს-ჩვეულების, 17-ე საუკუნის საეკლესიო რეფორმისა და მისი შედეგების შემჭიდროებულ, მაგრამ ამავე დროს ღრმა ანალიზს.

წიგნში მხილებულია ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის წინააღმდეგ მიმართული ცილისწამებებისა და ბრალდებების უსაფუძვლობა; ავტორის მიზანია, ჭეშმარიტების ერთგულ ყოველ ქრისტეანს მიუთითოს გზა მართლად სავალი. იმის გასარკვევად, რომ ეს გზა სწორედ ძველმართლმადიდებლურ ქრისტეანობასთან მიდის, არა მარტო აქ მოტანილი საეკლესიო წესებისა და სხვადასხვა მოვლენის განმარტება დაგეხმარება, არამედ კრებულში თავმოყრილი სადისკუსიო მასალებიც დიდად წაგადგებგა და ორ მოპაექრე მხარეს შორის მტყუან-მართლის გარჩევაც არ გაგიჭირდება.

წიგნის პირველი ნაწილი ეძღვნება ნათლისღების საიდუმლოს, მისი შესრულების კანონიკურ და არაკანონიკურ ფორმებს; მეორე ნაწილი - 17-ე  საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმას და მის შედეგებს როგორც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის, ასევე მსოფლიო მართლმადიდებლობისთვის; მესამე ნაწილი კი მთლიანად ეძღვნება ეკლესიის უძლეველობას.

ჭეშმარიტი ქრისტიანული სიყვარულით უძღვნის ამ წიგნს ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის არქიეპისკოპოსი პავლე (ხორავა) წმიდა სარწმუნოების გზაზე შემდგარ ყოველ მართლმადიდებელს.

წიგნი გამოიცა ძველმართლმადიდებელ ქრისტეანთა შემოწირულობით.

ტექნიკური მიზეზების გამო ინტერნეტში ვაქვეყნებთ წიგნის მნიშვნელოვნად შემოკლებულ ვერსიას.

შინაარსი

თავი XV

____________________________________________________________________________________________________________________________

არის თუ არა "დიდაქე" მოციქულთა მოძღვრება?

ახლა გადავიდეთ დასხმითი ნათლობის მოყვარულთა კლუბის ერთ-ერთ უსაყვარლეს არგუმენტზე, პირველი საუკუნეების ერთ-ერთ საინტერესო ძეგლზე "დიდაქე", რომელსაც სხვაგვარად "თორმეტი მოციქულის მოძღვრებასაც" უწოდებენ.

რადგან "დიდაქე" პირველი წერილობითი ძეგლია, რომელშიც ნახსენებია დასხმითი ნათლობა და მეტიც, მოცემულია ნათლისღებისთვის საჭირო ინსტრუქცია, სადაც წყლის ნაკლებობის შემთხვევაში ნებადართულია დასხმაც, მსჯელობას ამ თემაზე სწორედ "დიდაქედან" დავიწყებთ.

რა სახის ძეგლია "დიდაქე", ვინ არის მისი ავტორი და რა ადგილი ეპყრა მას ძველ ეკლესიაში?

ჩვენთვის საინტერესო საკითხთან დაკავშირებით (VII თავი. ნათლისღებისათვის. მუხლები 1-3) "დიდაქეში" ნათქვამია: "ასე მონათლეთ: როცა წარმოთქვამთ ყველაფერს ამას, სახელითა მამისა, ძისა და სულიწმინდისა მდინარი წყლით ნათელი ეცით (შდრ. მათე 28,19). 2. თუ არა გაქვს მდინარი წყალი, მონათლე სხვა წყლით. თუკი ვერ ძალგიძს, რომ ცივში იყოს, თბილში მონათლე. 3. თუ არც ერთი გაქვს, არც მეორე, სამგზის დაასხი წყალი სახელითა მამისა, ძისა და სულიწმინდისა" (შდრ. მათე 28,19).

მიუხედავად იმისა, რომ "დიდაქე" დასაშვებად მიიჩნევს დასხმით ნათლობას, აშკარაა, რომ ასეთი ფორმით ნათლობას ის მხოლოდ უკიდურესი შემთხვევისთვის განაწესებს. "თუ არა გაქვს მდინარი წყალი... თუკი ვერ ძალგიძს რომ ცივში იყოს... თუ არც ერთი გაქვს, არც მეორე, სამგზის დაასხი წყალი სახელითა მამისა, ძისა და სულიწმიდისა". ამ აზრისაა "დიდაქეს" მკვლევართა დიდი უმრავლესობა.

მიუხედავად ამისა, "დიდაქეს" ეს მოწმობა პირველქრისტეანული ეკლესიის უმთავრესი სჯულმდებლობაა ე. ჭელიძისთვის, რომელიც, თურმე "წერილობით, სიტყვიერად წმ. მოციქულთა კალამს ეკუთვნის" (ე. ჭელიძე. "ეკლესია - სძალი უფლისა". "მეცნიერება", გვ. 57).

ეს ძეგლი, როგორც მისი სათაურიდანვე ჩანს, მასში გადმოცემულ მოძღვრებას წმ. მოციქულებს მიაწერს (რასაც, სხვათა შორის, მკვლევართა ნაწილი არ იზიარებს). შევეცდებით, ჩვენს ხელთ არსებული გამოკვლევების საფუძველზე ვაჩვენოთ, რომ იგი არა მარტო ნათლისღების, არამედკიდევ  სხვა მრავალ საკითხშიც ეწინააღმდეგება წმ. მოციქულთა სწავლებას, მათ შორის პირველდაწყებითი ეკლესიის დამოკიდებულებებსაც საეკლესიო მსახურების საკითხების ამა თუ იმ ფორმებისადმი.

ჩვენი სურვილია, ქართველ მორწმუნე საზოგადოებას გავაცნოთ "დიდაქეს" სამოციქულო წარმომავლობის უარმყოფელი მოსაზრებები, რათა მარტოოდენ ბ-ნ ედ. ჭელიძის თვალით კი არ აღიქვას იგი, არამედ მასზე არსესბულ გამოკვლევათა, ეკლესიის კანონიკურ განწესებათა და ეკლესიის კრებითი ცნობიერების ფონზე შეაფასოს მისი სულიერი ღირებულება.

დღევანდელ საქართველოში განსაკუთრებულად პოპულარულია "დიდაქეს" მთავარი აპოლოგეტის, ბ-ნ ედ. ჭელიძის მტკიცება, რომ ""დიდაქე" დაწერილია არა უშუალოდ მოციქულთა, არამედ წმ. მამათა ხელით, მაგრამ მას მოციქულთ მოძღვრება ეწოდება, რადგანაც ყოველივე ის, რაც ძეგლშია თქმული, წარმოადგენს მოციქულთა სხვადასხვა შეგონებებისა და სწავლებების კრებულს" (ხაზგასმა ყველგან ჩვენია - არქიეპ. პ.).

"ასე რომ, - ირწმუნება ე. ჭელიძე, - "დიდაქე" წერილობით, სიტყვიერად წმ. მოციქულთა კალამს ეკუთვნის (აქ წინააღმდეგობა ხომ არ გვაქვს? - ზემოთ ბ-ნი ჭელიძე ძეგლს არა მოციქულთა, არამედ "წმიდა მამათა" დაწერილად მიიჩნევს, მაშ როგორღა გავიგოთ, რომ იგივე ძეგლი "წერილობით" "მოციქულთა კალამს" ეკუთვნის? - არქიეპ. პ.), ხოლო შედგენილობით წმ. მამებს" (იქვე. გვ. 57). ასე რომ, ოპონენტს მართებს, კარგად გაარკვიოს ვის "კალამს" ეკუთვნის ხსენებული ძეგლი - მოციქულებისას თუ წმიდა მამებისას, ჩვენ კი ვეცადოთ ვაჩვენოთ ნამდვილად ეკუთვნის თუ არა მოციქულებს ამ ძეგლში გადმოცემული სწავლება და მართლაც წმიდა მამათა დაწერილია თუ არა იგი?!


"დიდაქეს" აღმოჩენა და გამოკვლევები

1873 წელს (ზოგიერთი მონაცემით 1875 წ.) კონსტანტინოპოლის ერთ-ერთ ბიბლიოთეკაში მიტროპოლიტმა ფილოთეოს ბრიენიოსმა (Φιλόθεος Βρυέννιος) აღმოაჩინა პერგამენტზე გადაწერილი 120 გვერდიანი კრებული, რომელიც მე-11 საუკუნეში გადაუწერია ვინმე ლეონ ნოტარიუსს (კრებული 1056 წლის 11 ივნისით არის დათარიღებული) და შეიცავს რიგ ნაწარმოებებს, რომელთა შორის არის ძველი და ახალი აღთქმის სინოპსისი, "წმ. მოციქულ ბარნაბას ეპისტოლე", კლიმენტი რომაელის ორი ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ, წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილის ეპისტოლეთა მთელი კორპუსი და სხვები. ამ თხზულებათა შორის აღმოჩნდა "დიდაქეც", ანუ "მოძღვრება თორმეტთა მოციქულთა".

ხსენებული ძეგლი დასაშვებად მიიჩნევს ნათლობის წყალპკურებით წესს, რაც მსოფლიო მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ შეწყნარებული არ არის, ამიტომაც ამგვარი "ნათლობით" შებილწული "ეკლესიების" აპოლოგეტები მცდელობას არ აკლებენ, მიაკუთვნონ იგი მოციქულებს და მას კანონიერი სტატუსი მიანიჭონ.

"დიდაქეს უძველესობაში ეჭვი შეჰქონდათ სწორედ მათ, - წერს ე. ჭელიძე, - რომლებისთვისაც არავითარი ფასი არ ჰქონდა ძველბერძენ წმიდა მამათა და სჯულისკანონის მოწმობებს. მეცნიერული კვლევა სწორედ ამგვარ პირთათვის გამოდგა სასარგებლო, რადგან მათ წინაშე ურყევად დაასაბუთა საეკლესიო რწმენა ხსენებული ძეგლის I საუკუნეში დაწერის შესახებ" (იქვე. გვ. 54).

თავიდანვე, სანამ ძეგლის შედგენის თარიღს შევეხებოდეთ, გვსურს აღვნიშნოთ, რომ მარტოოდენ სახელწოდებაში გაცხადებული პრეტენზია (გაიხსენეთ: ძეგლს ეწოდება "12 მოციქულთა მოძღვრება") არ კმარა იმისთვის, რომ ძეგლი მაინცდამაინც წმ. მოციქულებს მივაწეროთ. მართლმადიდებელთათვის ცნობილია უამრავი ფაქტი, როდესაც ამა თუ იმ ერეტიკული შინაარსის თხზულებას ხან მოციქულებს, ხან კიდევ წმიდა მამებს მიაწერდნენ. მაგალითად, პირველ საუკუნეში არსებობდა ათეულობით ყალბი "სახარება", რომლებიც სამოციქულო წარმომავლობის პრეტენზიას აცხადებდნენ, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეკლესიამ უარყო ისინი და წმ. წერილის კანონში მხოლოდ ოთხი სახარება შეიტანა (Еп. Аверкий. Руководство к изучению священного Писания Нового Завета, часть I, Четвероевангелие. Москва 1995 г., стр. 14).

ასევე ცნობილია იოანე ღვთისმეტყველის სახელით წარწერილი ცრუ "აპოკალიფსისები, "მოციქულთა მიმოსვლად" ცნობილი ყალბი თხზულება, რომელსაც თავიანთი მწვალებლობების დასამტკიცებლად იმოწმებდნენ ხატთმებრძოლნი და რომელიც მე- 7 მსოფლიო კრების განსაკუთრებული მსჯელობის საგნად იქცა.

წმ. ათანასე ალექსანდრიელი თავის 39-ე სადღესასწაულო ეპისტოლეში ბრძანებს: "ერეტიკოსები მოვიხსენიოთ, როგორც მკვდრები და ჩვენ შესახებ ვთქვათ, რომ გვაქვს საღვთო წერილი ცხონების სულად, როგორც პავლე სწრეს კორინთელებს (2 კორინთ. 11:3). მეშინია, რომ ზოგიერთ გულუბრყვილოს თავისი სიმარტივისა და უმეცრების გამო აცთუნებენ ვერაგი და მზაკვარი ადამიანები და ისინი სხვა წიგნებთან ერთად კითხულობენ აპოკრიფულ წიგნებს, მოტყუებულნი იმით, რომ მათაც იგივე სახელი ჰქვიათ, რაც ჭეშმარიტ წიგნებს, თითქოს შეესატყვისებიან მათ. გთხოვთ, მიჰყვეთ იმ წიგნებს, რომელთა შესახებ იცით, რომ ჭეშმარიტნი არიან" (საქ. ეკლ. კალენდარი. 1987 წ. "დიდი სჯულისკანონი". გვ. 397).

ე. ჭლიძე ამბობს: "დიდაქეს უძველესობაში ეჭვი შეჰქონდათ სწორედ მათ, რომლებისთვისაც არავითარი ფასი არ ჰქონდა ძველბერძენ წმიდა მამათა და სჯულისკანონის მოწმობებს"-ო, ვიკითხოთ, რას გულისხმობს "დიდაქეს" "უძველესობაში" ჩვენი ოპონენტი?

ე. ჭელიძეს და მის მომხრეებს უნდა შევახსენოთ, რომ ამა თუ იმ ნაწარმოების კანონიკურობას მისი შინაარსი გვიდასტურებს და არა "სიძველე". ყველა ის "სახარებაც" ხომ "უძველესია" რომლებიც ეკლესიამ აპოკრიფებად შერაცხა?! "დიდაქეს" სახელწოდებით მართლაც ცნობილია თხზულება, რომელსაც ეკლესიის ზოგიერთი წმ. მამა საკითხავ წიგნად მიიჩნევდა (მაგ. ათანასე ალექსანდრიელი), მაგრამ რა გარანტია გვაქვს, რომ ჩვენამდე მოღწეული ძეგლი იმ ძველი თხზულების ზუსტი ასლია?

ზოგიერთი მეცნიერის მცდელობა, წარმოგვიჩინოს დღევანდელი "დიდაქე" იმ ძველი "დიდაქეს" ზუსტ ასლად, უფრო სურვილია, ვიდრე რეალობა. გავიხსენოთ ისიც, რომ "დიდაქეს" სამოციქულო წარმომავლობაზე ყველა მეცნიერი ერთი აზრისა არ არის.

რაც შეეხება იმას, თითქოსდა ""დიდაქეს" უძველესობაში ეჭვი შეჰქონდათ სწორედ მათ, რომლებისთვისაც არავითარი ფასი არ ჰქონდა ძველბერძენ წმიდა მამათა და სულისკანონის მოწმობებს", ეს მტკიცება პირდაპირ მკრეხელობას შეიცავს, რამეთუ "დიდაქეს" უძველესობაში ეჭვი შეჰქონდათ ევსები კესარიელს (IVს), წმ. ანასტასი ანტიოქელს († 599), წმ. ნიკიფორე კონსტანტინოპოლელს († 828), ხოლო წმიდა და უგანათლებულესმა პატრიარქმა ფოტიმ († 891) "დიდაქე" ყურადღების ღირსადაც კი არ ჩათვალა და თავის საკმაოდ ვრცელ "ბიბლიოთეკაში" არ შეიტანა (Учение 12 апостолов, изд. Учебно-информативный, экуменический центр апостола Павла. 1996 г. Введение, стр. 39).

ასე რომ, თუ ე. ჭელიძის მტკიცებას დავიჯერებთ, ეკლესიის ზემოთ ხსენებული და საკმაოდ დიდი ავტორიტეტის მქონე მამებისთვის "ძველბერძენ მამათა და სჯულის კანონის მოწმობებს არავითარი ფასი" არ ჰქონია.

შეუძლებელია ე. ჭელიძეს არ სცოდნოდა ზემოთ ხსენებულ მამათა, "დიდაქესადმი" დამოკიდებულება, რამეთუ ეს მკლევართათვის საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტია. ვეჭვობთ, რომ ჩვენი ოპონენტი ამით მხოლოდ თავს იზღვევს, მეტიც, არაკანონიკური ძეგლის კანონიკურად წარმოჩენის გამო პასუხისმგებლობის აცილებასაც ცდილობს, როცა წერს: "საზოგადოდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ კანონიკურ და აპოკრიფულ წიგნთა ისეთი სიებით სარგებლობა, რომელიც სჯულისკანონში არ შესულა, მეტად საფრთხილოა. მაგალითად, აღვნიშნავთ გელასი პაპის ავტორობით ცნობილ სიას, რომელიც მე-6 საუკუნეს ეკუთვნის. მასში აპოკრიფთა შორის იხსენიება, სხვათა შორის, "მოციქულთა კანონები" (Canones Apostolorum), რაც ცხადია, სრულიად უმართებულოა, რადგან ეს ძეგლი "სჯულისკანონის" საფუძველს წარმოადგენს" (დასახ. ნაშრ. გვ. 60).

მიზანი გარკვეულია: გელასი პაპის მიერ დაშვებული "შეცდომის" წარმოჩენით ბ-ნი ჭელიძე ეკლესიის სხვა მამათა მიერ შედგენილი სიებისადმი მკითხველის უნდობლობის გამოწვევას ცდილობს. მაგრამ აქ იგი არ გვიმხელს, რომ მეცნიერულ წრეებში აკრძალულ (ანუ აპოკრიფულ) წიგნთა ამ კოდექსის გელასისეული ავტორობა ეჭვქვეშ არის დაყენებული (იხ. Полный православный богосл. энциклопедический словарь, т. 1, репр., 1992, стр. 624). გარდა ამისა, მხედველობაში მისაღებია ის გარემოებაც, რომ გელასის დროისათვის (მე-5 ს.) "მოციქულთა კანონებად" სახელდებული რამდენიმე კრებულია ცნობილი.

ასევე ცნობილია, რომ მოციქულთა კანონების ის კრებული, რომელიც 85 განწესებას შეიცავს და "დიდ რჯულისკანონშია" შეტანილი, შედგენილია იოანე III სქოლასტიკოსის მიერ. არსებობს დიონისე მცირის მიერ ბერძნულიდან ლათინურად თარგმნილი "მოციქულთა კანონების" იგივე კრებული, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ მასში მხოლოდ 50 კანონია მოცემული. ასე რომ, ბ-ნ ჭელიძეს უნდა განემარტა, მისი აზრით, "მოციქულთა კანონების" რომელი კრებული უნდა ეგულისხმა გელასის. მხოლოდ ამის შემდეგ იქნებოდა შესაძლებელი ამ საკითხზე უფრო კონკრეტული საუბარი.

მაგრამ, ყველაზე უმთავრესი მაინც ის არის, რომ "დიდაქე", ანგარიშგასაწევ ძეგლად არ აღიარა თვით მსოფლიო მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ.

ამ ფაქტს ერთხმად ადასტურებენ მართლმადიდებელი მკვლევრები. "როგორც ჩანს, - წერს, მაგალითად, პროფ. ა. ი. სიდოროვი, - მე-5 საუკუნიდან "დიდაქე" საეკლესიო გამოყენებიდან გამოდის, წყვეტენ მის კითხვას და გადაწერას... ეს შეიძლება აიხსნას იმით, რომ ეს ნაწარმოები "სახელმძღვანელო" წიგნად დაიწერა ერთი რომელიმე ადგილობრივი ეკლესიისთვის, რომელიც შემდგომ სხვა თემებშიც გავრცელდა, მაგრამ მსოფლიო საეკლესიო ცნობიერების მიერ აღიარება ვერ მოიპოვა" (А. И. Сидоров. Курс патрологии, изд. "Русские огни" 1996, с. 55).


რაც შეეხება "დიდ რჯულისკანონში" შეტანილ წმ. ათანასე ალექსანდრიელის სადღესასწაულო ეპისტოლეს, რომელშიც "დიდაქეც" მოიხსენიება, უნდა ითქვას, რომ ეს გარემოება ამ ძეგლს კანონიკურ ხასიათს მაინც ვერ მიანიჭებს, რამეთუ, ჯერ ერთი, თვით წმ. ათანასე მას არაკანონიკურ (საკითხავ) წიგნად მიიჩნევს და მეორეც, წმ. ათანასე თავის ეპისტოლეში ჰერმესის "მწყემსსაც" ("პიმენი") ახსენებს, რომელიც ასევე არაკანონიკურია და საკითხავ წიგნად არის მიჩნეული.

შეგახსენებთ, რომ "დიდაქეს" მსგავსად ჰერმესის "მწყემსიც" ათანასე ალექსანდრიელის მიერ სადღესასწაულო ეპისტოლეში საკითხავ წიგნთა სიაშია შეტანილი, ხოლო ეს ეპისტოლე, თავის მხრივ, შეტანილია "დიდ რჯულისკანონში", რომლის გამო ბ-ნი ე. ჭელიძე აცხადებს: "დიდაქეს", როგორც მართებული კატეხიზმო აღიარება რჯულდებით განამტკიცა "დიდმა სჯულისკანონმა", რომელმაც ათანასე ალექსანდრიელის სადღესასწაულო ეპისტოლე თავის წიაღში შეიერთა" (იქვე. გვ. 57). მაგრამ ამავე ეპისტოლეშია "მწყემსიც" (იხ. წმ. ათანასე დიდის 39-ე სადღესასწაულო ეპისტოლე. დიდი სჯულისკანონი. საქ. ეკლ. კალენდ. 1987 წ. გვ. 397), რომელიც დღეს მხოლოდ საკითხავ წიგნთა სიაშია შეტანილი და არა კანონში; და თუ ვიტყვით, რომ "დიდაქე" "მართებულ კატეხიზმოდ არის აღიარებული", მაშინ ასეთივე მართებულ და უეჭველ წიგნად უნდა ვაღიაროთ, "მწყემსიც", რომელიც "დიდაქესავით" (დღეისთვის ჩვენამდე მოღწეული ვერსიის მიხედვით) მიივიწყა ეკლესიამ და გადაწია მეორეხარისხოვან წიგნთა რანგში.

ყველა მართლმადიდებელი ქრისტეანისთვის ცნობილია, რომ არაკანონიკური (საკითხავი) წიგნები სარწმუნოებრივი დოგმატების დასასაბუთებლად არ გამოდგება, ხოლო ნათლობის წესი, რამდენადაც მისი შესრულების ფორმაში ქრისტეს სამდღიანი დაფლვისა (დამარხვისა) და აღდგომის დოგმატური შინაარსია ჩადებული, კავშირშია დოგმატიკასთან.

რაც შეეხება "დიდაქეს" დაწერის თარიღს და მის ავტორს, ე. ჭელიძე იზიარებს იმ მეცნიერთა აზრს, რომელთაც მიაჩნდათ რომ "დიდაქე" პირველი საუკუნის მიწურულს დაიწერა. "დიდაქეს იცნობდა და იყენებდა ქრისტიანული სამყარო I ს. მიწურულიდანვე", - წერს იგი (იქვე. გვ. 541).

მაგრამ მეცნიერთა მიერ არც ეს აზრია ერთსულოვნად გაზიარებული. ძეგლის თარიღთან დაკავშირებით დიდი კამათია მეცნიერ-მკვლევართა შორის. ერთნი მას I ს. მიწურულს, ანუ დაახლ. 70- 90 წწ. აკუთვნებენ, მაგ., რიჩარდსონი (C. C. Richardson, ZNTW, S – 111-116, p. 161), რომელიც, ამავე დროს, აკეთებს მეტად საყურადღებო შენიშვნას, რომ "დიდაქეს" ახლანდელი ფორმა ეკუთვნის II საუკუნეს (იქვე). ამავე აზრს იზიარებს პატროლოგი ა. სიდოროვიც (А. И. Сидоров. Курс патрологии, изд. "Русские огни" 1996, с. 55).

ა. კარაშევი მათზე უფრო შორს მიდის და ძეგლს 50-იანი წლების ქმნილებად მიიჩნევს, მაგრამ ამ აზრს არ იზიარებს არცერთი მკვლევარი, რამეთუ, მათი აზრით, შეუძლებელია ძეგლი ჯერ კიდევ მოციქულთა სიცოცხლეში ყოფილიყო დაწერილი (Учение 12 апостолов, Комментарии, დასახ. შრომა. გვ. 20).

თავად ძეგლის აღმომჩენი, მიტროპოლიტი ფილოთეოს ბრიენიოსი და ცნობილი მეცნიერი ჰარნაკი ძეგლის დაწერის თარიღად 120-160 წწ. შუალედს მიიჩნევენ (Учение 12 апостолов, Крмментарии, გვ. 14). ადრეული მონტანიზმის ეპოქას (II ს.) განაკუთვნებენ ამ ძელგს ფ. ვუკისი (F. E. Vokes, "The riddle of the Didache", London 1938) და დეკანოზი ნიკოლოზ აფანასიევი (Церковь Духа Святого, YMCA – PRESS, Paris, 1971 репр. Рига. 1994 г., стр. 67).

წარმოდგენილი მასალები, ვფიქრობთ, საკმარისია იმის საჩვენებლად, რომ ხსენებული ძეგლის დაწერის თარიღად I ს. მიწურულის მიჩნევა საყოველთაოდ გაზიარებული არ არის. ჩვენმა ოპონენტმა შეიძლება გაიზიაროს შეხედულება, რომელიც ამ ძეგლს პირველი საუკუნის მიწურულს განაკუთვნებს, მაგრამ ჩვენ უფრო დეკანოზ ნ. აფანასიევის მტკიცებებს დავეყრდნობით, რომელიც ამ ძეგლის არა სამოციქულო, არამედ მონტანისტურ წარმომავლობას წარმოაჩენს.

ასეთივე აზრთა სხვადასხვაობაა ძეგლის ავტორის ვინაობასთან დაკავშირებით. მეცნიერნი მხოლოდ ერთ საკითხში არიან აბსოლუტურად თანხმიერნი: "მიუხედავად იმისა, რომ ძეგლს ეწოდება "12 მოციქულთა მოძღვრება", სრულიად ცხადია, რომ ის უშუალოდ მოციქულთა წრიდან არ გამოსულა... ასევე ცხადია, რომ მისი ავტორია იუდეოქრისტეანი" (Учение 12 апостолов, 1996 г., დასახ. გამოცემა. გვ. 17).

უფრო მეტიც, ძეგლი არათუ არ ეკუთვნის მოციქულებს (რასაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მიუხედავად საკმაოდ ორაზროვანი განმარტებისა, არც ე. ჭელიძე უარყოფს, (იხ. მისი ნაშრომი "ეკლესია - სძალი უფლისა", გვ. 57), არამედ მთელ რიგ საკითხებში არ ეთანხმება კიდევაც მოციქულებს და არც პირველდაწყებითი ეკლესიის ცხოვრების რეალობასთან არის თანხმობაში. ქვემოთ შევეცდებით ჩვენი ამ აზრის დადასტურებას.


უთანხმოება პირველი

"დიდაქეს" მე-11 თავის მე-3-6 მუხლები ეხება წინასწარმეტყველებს და მოციქულებს. უფრო ზუსტად, საწინასწარმეტყველო და სამოციქულო ქარიზმას, სადაც ამ მისიასთან დაკავშირებული ზნეობრივი ხასიათის მოთხოვნაა მოცემული. ამ მუხლებშივე "დიდაქე" ითხოვს, რათა მოციქული ადგილობრივ ეკლესიაში ერთ დღეზე (უკიდურეს შემთხვევაში - ორ დღეზე) მეტ ხანს არ დაყოვნდეს, თორემ ის ცრუწინასწარმეტყველად ჩაითვლება: "მოციქულებისა და წინასწარმეტყველების მიმართ სახარების ცნების თანახმად იმოქმედეთ" - ვკითხულობთ ხსენებულ ძეგლში, კერძოდ - "ყოველი მოციქული, ვინც თქვენთან მოვა, შეიწყნარეთ როგორც უფალი, მაგრამ ერთ დღეზე მეტ ხანს ნუ დარჩება თქვენთან (თუ საჭიროა მომდევნო დღესაც დარჩეს) და თუ სამი დღით დაყოვნდება - ცრუწინასწარმეტყველი ყოფილა იგი" ("დიდაქე" 11:3-6) პირველდაწყებითი ეკლესიისთვის როგორც ისტორიულად, ასევე იდეურად სრულიად შეუსაბამოა ასეთი განწესება.

ისტორიულ ჭრილში თუ განვიხილავთ, წმ. მოციქულთა წერილისა და ღვაწლისთვის სრულიად უცხოა ამგვარი მოთხოვნა: "არსად, მოციქულთა ეპისტოლეებში არ გვხვდება მითითება, რომ მათ ამა თუ იმ ეკლესიაში  ხანგრძლივი დროით დარჩენა ეკრძალებოდეთ" (დეკ. ნ. აფანასიევი. "Церковь Духа Святого", დასახ. გამოც. კომენტარები. გვ. 91). "თუ ვივარაუდებთ, რომ "დიდაქეს" მე-11 თავის მე-3-6 მუხლებში მოხსენიებულ მოციქულთა მიზანი ახალ ეკლესიათა ხელმძღვანელობა იყო, ცხადია, ამ მიზნისთვის ერთი და ორი დღით დარჩენა არ იქნებოდა საკმარისი, - მითუმეტეს, იმ პრაქტიკის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, რომელიც "მოციქულთა საქმეებში" და წმ. მოციქულ პავლეს ეპისტოლეებშია აღწერილი" (Учение 12 апостолов, 1996 г., დასახ. გამოცემა. გვ. 107).

საეკლესიო გადმოცემის თანახმად, სულთმოფენობის შემდეგ მოციქულებმა 15 წელიწადი დაჰყვეს იერუსალემში. ამჯერად ჩვენთვის მნიშვნელოვანი არ არის თუ რამდენად ზუსტია ეს ციფრი; უბრალოდ, უეჭველია, რომ მოციქულები საკმაოდ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იყვნენ იერუსალიმში. რაიმე ვადით ამა თუ იმ ეკლესიაში ყოფნა არც წმიდა მოციქულ პავლეს ჰქონია შეზღუდული, არც წმ. პეტრეს და არც სხვა მოციქულებს. იხილეთ ამის დამადასტურებელი ადგილები წმ. წერილიდან.

წმიდა მოციქულ პეტრეზე ნათქვამია, რომ "იყო მრავალ დღე დადგრომილ იოპეს შინა სვიმონ მეპრატაკისა თანა" (საქმე 9:43).

"მეორე დღეს შევიდნენ კესარიაში. მათ მომლოდინე კორნელიუსს ნათესავები და ახლო მეგობრები შემოეკრიბა. როგორც კი შევიდა პეტრე, კორნელიუსი შეეგება, ფეხებში ჩაუვარდა და თაყვანი სცა. პეტრემ კი წამოაყენა და უთხრა: ადექი, მეც ხომ ადამიანი ვარ. მასთან საუბრით შევიდა შინ, სადაც დახვდა ბევრი წვეული. და უბრძანა მათ, ნათელ ეღოთ იესო ქრისტეს სახელით. … მაშინ სთხოვეს, რამდენიმე დღე დარჩენილიყო მათთან" (საქმე 10:24-27, 48).

"იკონიაში … კარგა ხანს დარჩნენ (მოციქულნი - არქიეპ. პ.) და თამამად ლაპარაკობდნენ უფალზე (საქმე 14:1-3).

"იქიდან გასცურეს ანტიოქიისკენ. … ანტიოქიაში ჩასულებმა შეკრიბეს ეკლესია და … კარგა ხანს დარჩნენ იქ მოწაფეებთან ერთად" (საქმე 14:26-28). "ხოლო პავლე და ბარნაბა ანტიოქიაში შეჩერდნენ, სადაც სხვებთან ერთად ასწავლიდნენ და ახარებდნენ უფლის სიტყვას" (საქმე 15:35).

"ტროადან გემით გავედით და პირდაპირი სვლით მივადექით სამოთრაკეს, ხოლო მეორე დღეს - ნეაპოლისს, იქიდან კი - ფილიპეს, მაკედონიის ამ მხარის მთავარ ქალაქ-კოლონიას, სადაც დავყავით რამდენიმე დღე" (საქმე 16:11, 12).

"ამფიპოლისი და აპოლონია გადაიარეს და თესალონიკეში ჩავიდნენ, სადაც იყო იუდეველთა სინაგოგა. პავლე, ჩვეულებისამებრ, შევიდა მათთან და სამ შაბათს ელაპარაკებოდა წერილიდან" (საქმე 17:1, 2).

"ხოლო პავლე კარგა ხანს დარჩა იქ, მერე კი დაემშვიდობა ძმებს და პრისკილასა და აკვილასთან ერთად გემით გაემართა სირიისაკენ; კენქრეაში თმა შეიკვეცა, ვინაიდან აღთქმა დაედო" (საქმე 18:18).

"სინაგოგის წინამძღვარმა კრისპუსმა მთელი თავისი სახლეულითურთ ირწმუნა უფალი; ასევე მრავალმა კორინთოელმა, პავლეს რომ უსმენდა, ირწმუნა და ნათელ იღო. ერთი წელი და ექვსი თვე დაჰყო იქ და ასწავლიდა იქაურებს ღვთის სიტყვას" (საქმე 18:8, 11).

"კესარიაში ჩასვლის შემდეგ იერუსალიმს ეწვია, მოიკითხა ეკლესია და ანტიოქიაში ჩავიდა. ერთხანს იქ დაჰყო, შემდეგ წამოვიდა და ჯერ გალატია დაიარა, მერე კი - ფრიგია, და განამტკიცებდა ყველა მოწაფეს" (საქმე 18:22, 23).

"ასე გაგრძელდა ორ წელიწადს და ასიის ყველა მცხოვრები, იუდეველიც და ბერძენიც, ისმენდა უფლის სიტყვას" (საქმე 19:10).

"მოხდა ისე, რომ კორინთოში აპოლოსის ყოფნისას პავლემ მოიარა ზემო მხარენი და ეფესოში ჩავიდა, სადაც ზოგიერთ მოწაფეს შეხვდა… მერე სინაგოგაში შევიდა, სამი თვე თამამად ლაპარაკობდა და დარწმუნებით საუბრობდა ღვთის სასუფეველზე" (საქმე 19:1, 8).

"მაკედონიაში გაგზავნა თავისი ორი მსახური - ტიმოთე და ერასტოსი (ალბათ, არა ერთი და ორი დღით -  არქიეპ. პ.), თვითონ კი (პავლე -  არქიეპ. პ.) დროებით ასიაში დარჩა" (საქმე 19:22).

ლუკა მახარობლის ცნობით, წმ.მოციქული პავლე ელადაში იყო "სამი თვე" (საქმე 20:3), "ჩვენ კი, - წერს ლუკა, - უფუარობის დღეების შემდეგ ხომალდით გავემგზავრეთ ფილიპედან და მეხუთე დღეს მათ შევუერთდით ტროაში, სადაც შვიდი დღე დავრჩით" (საქმე 20:6).

ხოლო ტიროსში "მოწაფეები მოვინახულეთ და შვიდი დღე დავყავით იქ".

ამის შემდეგ… "კარგა ხანს დავყავით მისას" (საქმე 21:10).

წმ. მოციქული პავლე კორინთელებს აუწყებს: "ხოლო მე მოვალ თქვენთან, როცა მოვივლი მაკედონიას, რადგანაც მაკედონიიდან უნდა ჩამოვიდე. შეიძლება ერთხანს დავრჩე თქვენთან და იქნებ კიდეც გამოვიზამთრო, რათა შემდეგ გამაცილოთ, საითაც წავალ. რადგან ამჯერად არ მინდა გავლით გინახულოთ, არამედ იმედი მაქვს, რომ, თუკი უფალი ინებებს, რამდენიმე ხანს დავყოფ თქვენთან" (1 კორინთ. 16:5-7), ხოლო ტიტეს წერს: "როდესაც არტემასსა და ტიქიკოსს გამოგიგზავნი, ჩემსკენ გამოეშურე, ნიკოპოლისს, რადგანაც აქ გადავწყვიტე გამოზამთრება" (ტიტეს: 3:12).

ყოველივე ამის ფონზე ვის შეუძლია ამტკიცოს, რომ ტიმოთეს, რომელიც შესაძლებელია მისულიყო კორინთელებთან, ორ დღეზე მეტ ხანს არ დააყოვნებდა პავლე, რამეთუ ასე ბრძანა: "ხოლო თუ ტიმოთე გეწვიათ, ეცადეთ უშიშრად გყავდეთ, რადგანაც ღვთის საქმეს ასრულებს, ისევე, როგორც მე" (1 კორინთ. 16:10); ასევე ძმა აპოლოსისთვის, "...ძმა აპოლოსს კი ბევრი ვეხვეწე, რომ ძმებთან ერთად გწვეოდათ, … მოვა, როცა მოიცლის" (1 კორინთ. 16:12); ან ტვიქიკოსს, რომელიც მოუვლინა კოლოსელებს, რათა "ნუგეშინის-სცეს გულთა მათთა" (კოლას. 4:8).

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე "12 მოციქულთა მოძღვრებად" წოდებული ძეგლის მოთხოვნა, რომ ადგილობრივ ეკლესიაში მოციქული ორ დღეზე მეტ ხანს თუ დარჩება შეირაცხოს ის ცრუმოციქულად და ცრუწინასწარმეტყველად, მოციქულთა სწავლებას არ წარმოადგენს; აქედან ბუნებრივია, საკამათოა ის გაფრთხილებაც, რომელსაც "დიდაქე" იძლევა და, რომლის თანახმადაც: "ყოველი წინასწარმეტყველი, რომელიც ჭეშმარიტებას ასწავლის, მაგრამ თავად არ მოქმედებს ისე, როგორც ასწავლის, ცრუწინასწარმეტყველია" ("დიდაქე" 11:10), - რამეთუ იგი ეწინააღმდეგება წმ. წერილს და არ შეესაბამება "მოციქულთა საქმეს", ვინაიდან "დიდაქეს" მოთხოვნის საპირისპიროდ, რომელიც თურმე "12 მოციქულის მოძღვრებაა", თვით თორმეტნი მოციქულნი და "ქრისტეს ბაგედ" წოდებული მოციქულთა თავი პავლეც (რომლებიც ჭეშმარიტად წინასწარმეტყველების ქარიზმითაც იყვნენ მადლმოსილნი), "დიდაქე"-ში გადმოცემული განწესებისამებრ არ მოქმედებდნენ, და ამა თუ იმ თემში არათუ ორი ან სამი დღით, კვირაობით, თვეობით და ზოგჯერ წლობითაც კი ყოვნდებოდნენ; არადა, თუ ზემორეხსენებულ განწესებას დავუჯერებთ ისინი ცრუმოციქულებად და ცრუწინასწარმეტყველებად უნდა შეირაცხონ.

უკეთურებაა ფიქრი, თითქოსდა მოციქულნი საკუთარ განწესებებს თვითონვე არ ასრულებდნენ; ეს წინააღმდეგობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოიხსნება, თუკი "12 მოციქულთა მოძღვრებად" ცნობილ ძელგს ქრისტეს ჭეშმარიტ მოციქულთა მოძღვრებად არ მივიჩნევთ.

იდეური თვალსაზრისით, "დიდაქეს" ზემორეხსენებული მოთხოვნა, როგორც ჩანს, ამავე ძეგლის ავტორის (ან ავტორთა) იმ შეხედულებიდან გამომდინარეობს, რომლის თანახმადაც ეკლესია აღიქმება, როგორც უნივერსალური დაწესება და ბუნებრივია, მის მსახურებსაც უნივერსალურ მნიშვნელობას (ანუ დანიშნულებას) აკუთვნებენ (ამის შესახებ უფრო დეტალურად იხ. დეკ. ნ. აფანასიევის ნაშრომი "სულიწმიდის ეკლესია" (Церковь духа святого. https://azbyka.ru/otechnik/Nikolaj_Afanasev/tserkov-duha-svjatogo).


უთანხმოება მეორე

ის წინააღმდეგობა, რომელიც "დიდაქეს" პირველდაწყებითი ეკლესიის ცნობიერებისა და მოციქულთა პრაქტიკისგან განასხვავებს, ბევრმა მკვლევარმა შეამჩნია, რის გამოც მას მწვალებელ მონტანისტებს აკუთვნებენ (F. E. Vokes. The riddle of the Didache, London, 1938. Прот. Н. Афанасьев. "Церковь Духа Святого". Рига, стр. 67) (თუ რატომ, ამას ქვემოთ მოგახსენებთ), მაგრამ "დიდაქეს", როგორც ყოველგვარ სიყალბეს, თავისი აპოლოგეტებიც ჰყავს, მათ შორის არის მკვლევარი კარაშევი, რომელსაც მიაჩნია, რომ "დიდაქე"-ს XI თავის 3-6 მუხლებში ლაპარაკია არა მოციქულებზე, არამედ მახარობლებზე, რომელთაც "მეორე რანგის მოციქულებს" უწოდებდნენ (Учение 12 апостолов, изд. Учебно- информ. центр. ап. Павла. 1996 г., Коментарий, стр. 107).

მაგრამ ასეთი განმარტება ვერ ხსნის პრობლემას, ჯერ ერთი იმიტომ, რომ თვით მოციქულნი "დიდაქეს" XI:10 მუხლის შესაბამისად XI:3-6 მუხლებში მოცემული მოთხოვნის შემსრულებელნი უნდა ყოფილიყვნენ (იხ. ზემოთ. "უთანხმოება პირველი"). მეორეც, ასეთი განმარტება ვერ აუქმებს "დიდაქეს" XI:3- 6 მუხლებით გადმოცემულ იდეურ დატვირთვას. და მესამე, დეკანოზ ნ. აფანასიევის დასკვნით, ავტორი, რომელიც შესაძლებელია მახარობელთ ტერმინ "მოციქულით" მიანიშნებს, უბრალოდ, თავის ნაწარმოებს "სამოციქულო" ფიქციას ანიჭებს (ნ. აფანასიევი. დასახ. ნაშრ. გვ. 124).

მაგრამ ამჯერად ისევ ხსენებული ძეგლის წინასწარმეტყველებს დავუბრუნდეთ. "12 მოციქულთა მოძღვრების" შემდგენელი წინასწარმეტყველთა მსახურების დეტალურ აღწერას არ იძლევა, მაგრამ ზოგიერთი ნიშანი აქაც ეწინააღმდეგება მოციქულებს. ცხადია, რომ ადგილობრივ ეკლესიაში მოსული წინასწარმეტყველი ექვემდებარება განსჯას - ჭეშმარიტია თუ ცრუ; თუ იგი ჭეშმარიტია, უნდა ასწავლიდეს იმას, რაც "დიდაქეშია" მოცემული: "ვინც თქვენთან მოვა და გასწავლით ყოველივე იმას, რაც ზემოთ ითქვა, მიიღეთ იგი" (XI:1).

"ეს პირველი მოთხოვნა, რომელსაც ჭეშმარიტ წინასწარმეტყველს უყენებენ, როგორც ჩანს წმ. მოციქულ პავლეს სიტყვების რემინისცენციაა. იგი ბრძანებს: "დაღაცა თუ ჩუენ, გინა თუ ანგელოზი ზეცით გახარებდეს თქუენ გარეშე მისსა, რომელი იგი გახარე თქუენ, შეჩუენებულ იყავნ" (გალატ. 1:8), რადგან ეს "მოძღვრება" (ანუ "დიდაქე") არავითარ მოძღვრებას არ გვთავაზობს იმ მორალურ განწესებათა გარდა, რომელთაც არა აქვთ განსაკუთრებულად ქრისტეანული ხასიათი" (J. P. Audet, affinites Litteraires et doctrinales du `Manuel de Discipline. Rev. Biblique, 59 (1952), p. 219-238. ციტ. ნ. აფანასიევი. იქვე. გვ. 130).

ჭეშმარიტი წინასწარმეტყველი ზნეობრიობის მაგალითი უნდა იყოს მორწმუნეთათვის, რისთვისაც იგი უნდა ფლობდეს "უფლის წესებს" ("დიდაქე" XI:8). ცრუ წინასწარმეტყველი არ უნდა იქნეს შეწყნარებული ეკლესიაში, ხოლო ჭეშმარიტი "შეწყნარებულ უნდა იქნეს როგორც უფალი" (XI:4) და აქ "12 მოციქულთა მოძღვრება"-დ სახელდებული ძეგლი მთლიანად ეწინააღმდეგება წმ. მოციქულ პავლეს, რომელიც წინასწარმეტყველის ყოველი წინასწარმეტყველების განჩხრეკას ბრძანებს (იხ. 1 კორინთ. 14:6; 14:1-5).

"წინასწარმეტყველთაგან კი ილაპარაკონ ორმა ან სამმა, ხოლო დანარჩენებმა განსაჯონ" (1 კორინთ. 14:29) - ამბობს მოციქული პავლე; "თქვენ ნუ განსჯით", - გვმოძღვრავს "დიდაქე".

წინასწარმეტყველებისადმი დამოკიდებულების ასეთი ცვლილება მიუთითებს საწინასწარმეტყველო მსახურების ეკლესიური ხასიათის დაკარგვაზე, რამაც გზა გაუხსნა წინასწარმეტყველებს ევქარისტული საკრებულოს გარეთ. წმ. მოციქულ პავლესთვის წინასწარმეტყველური გამოცხადება ეკლესიის წინასწარმეტყველის მეშვეობით გადმოიცემა, ხოლო "დიდაქეს" შემდგენელისთვის -  ეკლესიისგან დამოუკიდებლად. ამის გამოა, რომ, თუკი მოციქულ პავლესთვის ღვთის ნებას (რომელიც ეუწყება წინასწარმეტყველს) ეკლესია განახორციელებს, "დიდაქეს" შემდგენელისთვის წინასწარმეტყველება, ანუ ღვთის ნება თავისთავად უნდა განხორციელდეს. ამიტომაც წინასწარმეტყველი ("დიდაქეს" მიხედვით) თავს უფლებას აძლევს, მოითხოვოს ეკლესიისგან ის, რაც მას აუწყეს. ამ კუთხით "დიდაქეს" შემდგენელი მონტანისტების თვალსაზრისზე დგას (უფრო დეტალურად იხ. ნ. აფანასიევის დასახ. შრ.)


უთანხმოება მესამე

"დიდაქეს" მიხედვით, საწინასწარმეტყველო მსახურების ერთ-ერთი თავისებურებაა ის, რომ მისი შემდგენელი მღვდელმთავრად აღიარებს წინასწარმეტყველს. ის მას აძლევს სამადლობელი ძღვენის იმ ზომით შეწირვის უფლებას, რა ზომითაც ეს წინასწარმეტყველს სურს ("დიდაქე" XIII:3); მაგრამ წინასწარმეტყველისთვის "ძღვენის შეწირვის" უფლების მინიჭება ნიშნავს, მიანიჭო მას წინამძღვრის ფუნქცია, რაც "დიდ ეკლესიაში" მხოლოდ ეპისკოპოსს ხელეწიფება. თუ ვინმე აქ აღაპებს იგულისხმებს (რომელიც საკუთრივ ევქარისტიისგან განსხვავებულია), მივუგებთ, რომ აღაპები მთელი ადგილობრივი ეკლესიის საკრებულოს წარმოადგენს, რომელსაც ეპისკოპოსი მეთაურობს. მხოლოდ III საუკუნიდან გახდა დასაშვები კერძო აღაპები, ისიც რომის ეკლესიაში, მაგრამ ამ პერიოდს უკვე თვით "დიდაქეს" ვერ მივაკუთვნებთ. მით უმეტეს, რომ ასეთი კერძო აღაპები აღმოსავლეთში დასაბამს IV საუკუნიდან იღებს.

სამადლობელ აღაპებზე, როგორც ევქარისტულ შეკრებაზე, მეთაურობა განეკუთვნებოდა ეპისკოპოსს და, თუ "დიდაქე" ამ უფლებას წინასწარმეტყველს მიაკუთვნებს, ამით წინასწარმეტყველს ანიჭებს მეთაურის ფუნქციას.

გამოდის, რომ "დიდაქეს" შექმნისას ევქარისტიის ჩვეული შემსრულებელი ყოფილა ეპისკოპოსი, მაგრამ მხოლოდ იმ დროს, როცა იქ არ იმყოფებოდა წინასწარმეტყველი, "რამეთუ ისინი (ე. ი. ეპისკოპოსები - არქიეპ. პ.) - ამტკიცებს "დიდაქეს" შემდგენელი, - თქვენთვის წინასწარმეტყველთა და მოძღვართა მსახურებას აღავლენენ".

წინასწარმეტყველის მსახურების საცერდოტალური (ლათ.: sacerdotalis - საქურუმო) ხასიათი არათუ წმ. მოციქულ პავლესთვის არის საერთოდ უცნობი, არამედ ჩვენთვის ცნობილი მთელი ქრისტეანული სწავლებისთვისაც კი და ის "დიდაქისეულ" გამონაკლისს წარმოადგენს. ანუ, მას მთელ ძველქრისტეანულ მწერლობაში არა აქვს ანალოგი და ასწავლის მხოლოდ "დიდაქე".

ქრისტეანობაში არსად გვხვდება წინასწარმეტყველის ეპისკოპოსზე უპირატესობის სწავლება, ეკლესიაში მღვდელმთავრები იყვნენ მხოლოდ და მხოლოდ ეპისკოპოსები და არა წინასწარმეტყველები! ამის დამადასტურებელია ძველი საეკლესიო მწერლობა, რომელიც არსად არ ართმევს ეპისკოპსს ამ პატივს და მას წინასწარმეტყველს არ ანიჭებს.

მიუხედავად იმ უდიდესი პატივისა, რომლითაც ეკლესიაში წინასწარმეტყველნი სარგებლობდნენ, ისინი არასოდეს არ ყოფილან ეპისკოპოსთა თანასწორნი, მეტიც, ჰერმესი (II ს.) თავის "მწყემსში" განიკითხავს იმ წინასწარმეტყველს, ვინც საეკლესიო საკრებულოში "პროტოკათედრონ"-ის მიღებას ეშურვის (იხ. ხილვა III, მცნება მე-11).

მართალია, წინასწარმეტყველი ეკლესიაში პატივდებულია, მაგრამ ის არავითარ შემთხვევაში არ ეწევა სხვა სახის მსახურებას, მით უმეტეს, სამღვდელმთავროს, განსხვავებით "დიდაქესგან", რომელშიც წინასწარმეტყველს, როგორც უკვე ვთქვით, ეკლესიის სწავლების საპირისპიროდ ასეთი ფუნქცია ეკისრება.

დეკ. ნ. აფანასიევის მტკიცებით, პირველდაწყებით ეკლესიაში მსახურებათა შეერთება ჩვეულებრივი ამბავი იყო, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ დაიშვებოდა აღრევა, რაც საწინააღმდეგოა ღვთის ნებისა, რომელმაც ეკლესიაში სხვადასხვა სახის მსახურებანი დააწესა.

"ჩვენთვის დღემდე გამოცანად რჩება, - წერს ნ. აფანასიევი, - როგორ წარმოიშვა სწავლება წინასწარმეტყველთა მღვდელმთავრობის შესახებ ან რა გზებით შეაღწია მან იმ გარემოში, სადაც წარმოიშვა "დიდაქე", თუ ამ ძეგლის დაწერის ტრადიციულ თარიღს (I ს. მიწურული) დავეყრდნობით, ეს მოვლენა გაუგებარი რჩება ისევე, როგორც გაუგებარი რჩება ის ფაქტი, რომ ამ ძეგლმა ზოგადსაეკლესიო ცნობიერებაზე ვერავითარი ზეგავლენა ვერ მოახდინა. ერთადერთი გარემო, სადაც შეიძლებოდა დაწერილიყო ეს მოძღვრება, მონტანისტური წრეებია, მაგრამ მაშინ ამ ძეგლის დაწერის თარიღი უფრო გვიანდელ პერიოდს უნდა მივაკუთვნოთ" (ნ. აფანასიევი. იქვე. გვ. 132).

ამრიგად, "დიდაქეში" გადმოცემული ეკლესიისთვის უცხო სწავლებანი მეცნიერებისთვის თავსამტვრევ ამოცანად რჩება, რომელზეც მანამდე უნდა იმტვრიონ თავი, სანამ ამ მოძღვრების სამოციქულო წარმომავლობაზე ხელს არ აიღებენ.

"დიდაქე" არათუ მოციქულთა მოძღვრებას არ წარმოადგენს, ის მართლმადიდებლური ეკლესიის პრაქტიკასთანაც შეუსაბამოა, რასაც ავლენს ჩვენს მიერ ქრისტეანულ საეკლესიო პრაქტიკასთან მისი შეუსაბამობის წარმოჩენა და არც წმიდა მამათა ხელით არის დაწერილი, როგორც ცდილობს ამაში ჩვენს დარწმუნებას ბ-ნი ე. ჭელიძე.

გამომდინარე ყოველივე აქედან, ხსენებული ძეგლი სამართლიანად მიაკუთვნეს აპოკრიფებს, რის გამოც მასში მოცემული განწესება ნათლისღების დასხმითად შესრულების თაობაზე ავტორიტეტული და საეკლესიო ნორმა ვერ იქნება.

აქვე აღვნიშნავთ ზოგიერთ მოსაზრებას, რომელიც გამოუთქვამთ ე. ჭელიძის მომხრეებს "დიდაქესთან" დაკავშირებით (არგუმენტები აღებულია "დიდაქეს" შესახებ სხვადასხვა ფორუმზე ძველმართლმადიდებელთან გამართული პოლემიკიდან). თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ ეს მოსაზრებები ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს. თავად განსაჯეთ:

***

1. ერთ-ერთი "არგუმენტის" მიხედვით, წინასწარმეტყველის გათანაბრება მღვდელმთავართან, რასაც "დიდაქე" გვასწავლის, თითქოსდა დასტურდება მოციქულთა საქმეებში. კერძოდ 13-ე თავის 1-3 მუხლებში, სადაც  წინასწარმეტყველთა და მოძღვართა სახით ლუკა მახარებელი ანტიოქიის ეკლესიის იერარქიას წარმოგვიდგენს.

ჩვენი პასუხი: მოციქულთა საქმეების მითითებულ მუხლში ლაპარაკია ანტიოქიის ეკლესიის იერარქიაზე და განა ის, რომ აქ იყვნენ "წინასწარმეტყუელნი და მოძღუარნი", იმაზე მეტყველებს, რომ ისინი მღვდელმთავრებზე უმეტესნი იყვნენ. აქ აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ეპისკოპოსები, როგორც ასეთი, არიან მოციქულთა უშუალო მემკვიდრეები.

კორინთელთა მიმართ პირველი ეპისტოლეს განმარტებაში წმ. იოანე ოქროპირი ბრძანებს, რომ წინასწარმეტყველების ქარიზმა ერისკაცებსაც კი ჰქონდათ, ამიტომ რა გასაკვირია, ეს ქარიზმა მღვდლებსა და ეპისკოპოსებსაც ჰქონოდათ. აქედან გამომდინარე, როდესაც გვესმის ანტიოქიის ეკლესიის იერარქთა შორის წინასწარმეტყველნიც იყვნენო, ეს ნიშნავს, რომ ამ ქარიზმით ეს ეკლესიაც იყო დაჯილოებული. და საერთოდ, წმ. იოანე ბრძანებს, რომ ქარიზმები მაშინ გადმოიღვარა არა ოც, ორმოცდაათ ან ას ადამიანზე, არამედ უამრავზე, ისე რომ, ფაქტობრივად, ყველა ეკლესიას ჰყავდა მრავალი წინასწარმეტყველი, მ. შ. ერისკაცებიც და რაც უფრო საინტერესოა - დედაკაცებიც. მაშ, ხომ არ უნდა დავიწყოთ ახლა იმისი მტკიცება, რომ, რაკიღა წინასწარმეტყველები დედაკაცებიც იყვნენ, ისინი ეპისკოპოსთა უმეტესად მიაჩნდათ მოციქულებს და მღვდლებად და ეპისკოპოსებად ხელსაც კი დაასხამდნენ?

***

2. მომდევნო "არგუმენტი" ასეთია: "უნდა მივაქციოთ ყურადღება იმას, რომ სჳმეონ, რომელსა- იგი ერქუა ნიგერ, და ლუკიოს კKრინელი და მანაინ ხელს დაასხამენ ბარნაბას და პავლეს. ხოლო "თKნიერ ყოვლისა ცილობისა უმცირესი იგი უმჯობესისაგან იკურთხევის" (ებრაელთა მიმართ VII:7). ასე რომ, წინასწარმეტყველნი, წმ. წერილის თანახმად, არცთუ ისე დაკნინებულნი იყვნენ..." (http://forum.archangels.ge/index.php?showtopic=280&st=40).

ჩვენი პასუხი: ჯერ ერთი, გაუგებარია ფრაზა - "უმცირესი იგი უმჯობესისგან იკურთხევის" - ვის მიმართ არის გამოყენებული? რისი თქმა სურთ ამით? ჩვენ კი ვიტყვით, რომ აქ ლაპარაკია ბარნაბასა და პავლეს მოციქულებად არჩევაზე. სწორედ ამ ხელდასხმით ჩაირიცხნენ ისინი მოციქულთა დასში (იხ. ამ ადგილის ნეტ. თეოფილაქტესეული განმარტება). ხოლო ხელი დაასხეს მათ წინასწარმეტყველების ქარიზმით დაჯილდოვებულმა მღვდელმთავრებმა და არა უბრალოდ წინასწარმეტყველებმა, რომელთაც "დიდაქე" მღვდელმთავრებზე მაღლა აყენებს. ეს რომ ასეა, გვარწმუნებს ნეტ. თეოფილაქტეს განმარტება: "ბარნაბას უფრო ადრე ახსენებს ვიდრე პავლეს, რადგან პავლეს ჯერ კიდევ არ გაეთქვა სახელი - არ აღესრულებინა არავითარი ნიში და სასწაული. უნდა აღინიშნოს, რომ პავლე და ბარნაბა ჩაირიცხნენ მოციქულთა დასში.

"ჰეროდე მეოთხედმთავრის ძუძუმტე მანაენი" - აი, როგორია ყოველი კაცის ხასიათი. აღზრდამაც კი შეიძლება ვერ იქონიოს მასზე ზეგავლენა. იხილე, როგორ უკეთურად დარჩა ჰეროდე, და როგორ იცვალა მისი აღზრდილი და ძუძუმტე მანაენი, რომ წინასწარმეტყველების ნიჭის ღირსიც კი გახდა" (თეოფილაქტე).

ასე, რომ "ნუ ვეძებთ ბნელ ოთახში კატას, თანაც იმ დროს, როდესაც ის იქ არ არის".

***

3. შემდეგ: გვირჩევენ, გადავხედოთ მონტანისტთა სექტის მოძღვრებას, რათა მივხვდეთ, "რაოდენ უადგილოა მონტანიზმის მიტმასნა დიდაქესთან" (http://forum.archangels.ge/index.php?showtopic=280&st=40)

ჩვენი პასუხი: არქიმანდრიტი კვიპრიანე (კერნი) თავის "პატროლოგიაში" წერს: ""თორმეტი მოციქულის მოძღვრება" (ანუ "დიდაქე" - არქიეპ. პ.) ძველაღთქმისეული, ახალაღთქმისეული და რაბინისტული ლიტერატურის უმდიდრეს კომპილაციას წარმოადგენს. შეიძლება დავთვალოთ 98 და მეტი ბუკვალური ციტატა ძველი აღთქმიდან (წიგნები: გამოსვლათა, ლევიანნი, რიცხვთა, მეორე სჯულისა, ნოემია, ტობითი, ფსალმუნი, იგავნი, სიბრძნე, ესაიას წინასწარმეტყველება და სხვა წინასწარმეტყველნი), 42-მდე მოწმობა ხოხმური და მხოლოდ 13 მოწმობა წინასწარმეტყველური ლიტერატურიდან.
ახალი აღთქმიდან დამოწმებულია დაახლოებით ორასამდე ამონაწერი, რომლებიც მეტ-ნაკლებად უახლოვდება ტექსტს. რომელი ახალაღთქმისეული ტექსტით სარგებლობდა ავტორი, ძნელი სათქმელია. იყო თუ არა ეს სახარებისეული ტექსტების ზეპირი გადმოცემა თუ ავტორის ხელთ ჰქონდა გვიანდელი, ე. წ. ტატიანეს დიატესარონის მსგავსი "შეთანხმებული სახარება"? ყველაზე მეტად მისი ციტატები უახლოვდება მათე მახარობლის ტექტს. მარკოზი, როგორც ჩანს, მან არ იცის, იოანე საერთოდ არ გამოუყენებია, ლუკა, თუ მის მიერ ციტირებულია, ძალზედ მიმსგავსებით. გვხვდება წმ. მოციქულ პავლეს ეპისტოლეთა 75-მდე დამოწმება, უფრო სწორად, ეპისტოლეთა ტექსტის თავისუფალი გადმოცემა. არის ერთი სრულიად სწორი ციტატა პეტრეს პირველი ეპისტოლედან.

სამეცნიერო-კრიტიკურ ლიტერატურაში ამ ძეგლის განხილვისას არაერთხელ უმსჯელიათ საკითხზე რამდენად იყო ის დამოკიდებული ჰერმესის "მწყემსზე" და ფსევდო-ბარნაბას ეპისტოლეზე. საკითხის გადაწყვეტისდა მიხედვით, თუ რომელია უფრო ადრინდელი ნაწარმოები, "მწყემსი" თუ "დიდაქე", მეცნიერთა შორის წყდებოდა "დიდაქეს" ავტორობის, თარიღისა და დაწერის ადგილის საკითხი. ამაზე ერთსულოვანი აზრი არ არსებობს და ცალკეული ჰიპოთეზების შეთანხმებაც ადვილი როდია. რადგანაც ყველა არსებული გადაწყვეტილების მიმოხილვა შეუძლებელია, მათგან ყველაზე საინტერესო შეხედულებებით შემოვიფარგლებით.

თვით მიტრ. ფილოთეოსი, მის კვალობაზე კი ჰარნაკი ძეგლის დაწერის თარიღად 120-ედან 160-ე წელს მიიჩნევდნენ. თუმცა, ჰარნაკი მას მას 140-ე წელზე უადრეს ეპოქას მაინც არ განაკუთვნებდა. ფუნკი, ცანი, შაფი დასაშებად მიიჩნევნდნენ I საუკუნის პირველ ათწლეულს. საბატი, მაიოკი, მიუნჰენი პირველი საუკუნის ნახევრამდე მიდიოდნენ, თანაც საბატიმ ეს "სწავლება" მოციქულ პავლეს მისიონერული მოგზაურობის დრომდე მიიყვანა.

მეორე მხრივ, არც საწინააღმდეგო აზრის ნაკლებობა შეიმჩნევა. ასე, მაგალითად, კრავუცკიმ "დიდაქეს" შედგენის თარიღად 190- 200 წელი დაასახელა, ბიგმა - IV საუკუნე. ზოგიერთი კიდევ უფრო შორს მიდიოდა, კერძოდ ძეგლის დაწერის პერიოდად ასახელებდნენ V და VI საუკუნეებს.

ძეგლის დაწერის ადგილი ამდენ განსხვავებულ აზრს არ იწვევს. თითქმის ყველა შეთანხმებულია, რომ ის დაწერილია სირიაში ან პალესტინაში, ზოგიერთი ძეგლის დაწერის ადგილად იერუსალიმს მიიჩნევდა.

ძეგლის ხასიათი და მისი შინაარსის შეფასება, ისევე როგორც მისი შედგენის თარიღი, არაერთი სადავო შეხედულების საფუძველი გახდა.  ზოგიერთი მეცნიერი მას ე. წ. "ორი გზის ლიტერატურის" კატეგორიას განაკუთვნებდა და მიიჩნევდა, რომ ძეგლის საფუძველი შეიძლებოდა ყოფილიყო რომელიღაც იუდაური, რაბინისტული კატეხიზმო პროზელიტთათვის, ასე თუ ისე მისადაგებული ქრისტეანული მისიის საჭიროებას ებრაელთა და წარმართთა შორის.

ეს აზრი პირველად ჰარნაკმა წამოსწია. მას იზიარებენ ტეილორი და სავი. ბარდენჰევერი კატეგორიულად უარყოფს სწორედ ამგვარ იუდაურ Proselytenkatechismus-ს ან Proselyteninstruktion-ს. მიტრ. ფილოთეოსი ფიქრობდა, რომ ეს იყო პოლემიკური ტრაქტატი გნოსტიკოსთა ან მონტანისტთა წინააღმდეგ. კრავუცკი მას ებიონისტურ ან მონარქიანულ ძეგლად მიიჩნევდა. ბარდენჰევერი დასაშვებადაც კი არ მიიჩნევდა აზრს რაიმე კატეხიზმოს არსებობის შესახებ (I, 80). მაგრამ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ "დიდაქე" თავისთავად არის რაღაც დარიგება მოსანათლავთათვის, მხარს უჭერს მეცნიერთა უმეტესობა, მიუხედავად იმისა, რაში და სად შეიძლება ვეძიოთ მისი წყარო და წარმომავლობა.

მაგრამ არსებობენ სხვა შეხედულებებიც, კერძოდ, იმის შესახებ, რომ "12 მოციქულთა მოძღვრება" უფრო გვიანდელი კომპილაციაა. უკვე ნახსენები ბიგი მიიჩნევს, რომ ამ ძეგლში შეიმჩნევა მონტანიზმის ძლიერი ზეგავლენა. ის ამ მომენტს ხედავს მოციქულთა წარსულის იდეალიზაციაში, ძეგლის ანტიიუდაურ ტენდენციებში, მოჭარბებულ და ეგზალტირებულ სულიერებაში და რიგორისტულ ასკეტიზმში, ასევე, პროფეტიზმში და ქრისტეანულ იერარქიაში პრესვიტერიანული ხარისხის მოუხსენებლობაში. ეს ყველაფერი ბიგს აფიქრებინებს, რომ ეს არის IV საუკუნის მონტანისტური ძეგლი, წარმომავლობით ფრიგიიდან. "დიდაქეს" მონტანისტური წარმომავლობის აზრს მხარს უჭერდა და იცავდა პროფ. პროტ. ნ. აფანასიევიც" ("Есть, правда, еще и другое мнение, а именно, что Учение 12 апостолов есть гораздо более поздняя компиляция. Упомянутый уже Бигг считает, что в этом памятнике заметны сильные влияния монтанизма. Он их усматривает в идеализации апостольского прошлого, в антииудейской тенденции памятника, в повышенной, экзальтированной духовности и в ригористическом аскетизме, в профетизме и в отсутствии упоминания пресвитерского чина в христианской иерархии. Все это позволяет Биггу думать, что перед нами монтанистический памятник IV века, происхождением из Фригии. Мнение о монтанистическом происхождении Дидахи готов защищать и проф. прот. Н. Афанасьев") (Патрология I. Глава II. Литература Двух Путей) (http://aleteia.narod.ru/inquisitio/kern1/kern_2.html).

ასე რომ, "დიდაქეს" მონტანისტებისადმი კუთვნილების შეხედულება ჩვენი როდია.

სხვათა შორის, ყოველივე ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, საკმაოდ ღიმილის მომგვრელად ჟღერს პროფ. ე. ჭელიძის მტკიცებულება, თითქოსდა ""დიდაქე" დაწერილია არა უშუალოდ მოციქულთა, არამედ წმ. მამათა ხელით, მაგრამ მას მოციქულთ მოძღვრება ეწოდება, რადგანაც ყოველივე ის, რაც ძეგლშია თქმული, წარმოადგენს მოციქულთა სხვადასხვა შეგონებებისა და სწავლებების კრებულს", ან კიდევ მისივე, ოღონდ ამის საპირისპირო მტკიცებულება, რომ ""დიდაქე" წერილობით, სიტყვიერად წმ. მოციქულთა კალამს ეკუთვნის ხოლო შედგენილობით წმ. მამებს".

ე. ჭელიძის გარდა, მეცნიერთაგან არავინ ამბობს, რომ "დიდაქე" შეიძლება ეკუთვნოდეს რომელიმე წმიდა მამას, მით უმეტეს, მოციქულებს. ე. ჭელიძის ეს მტკიცებულება - არც მეტი არც ნაკლები - მისი "სხურებამანიის" ერთ-ერთი გამოვლინებაა!

ამრიგად, თუ შევაჯამებთ "დიდაქეს" შესახებ ჩვენს ხელთ არსებულ მონაცემებს, მივიღებთ ასეთ სურათს:

1) არ გვაქვს არავითარი გარანტია, რომ ჩვენამდე მოღწეული ძეგლი იმ ძველი თხზულების ზუსტი ასლია. ცხადია, არავითარი გარანტია არ გვაქვს, რომ ჩვენთვის ცნობილი "დიდაქე" და ის თხზულება, რომელიც ძველ წმიდა მამებს ეპყრათ, ერთი და იგივეა და ამიტომაც, თქმა იმისა, რომ ეს ორი ძეგლი სრულიად ურთიერთიდენტურია არასერიოზულია და მიუღებელი. აქედან "დიდაქეზე" დაყრდნობით დაბეჯითებითი მტკიცება იმისა, რომ წყალპკურებითი ნათლობა სრულიად კანონიკურია არის არამეცნიერული.

2) "დიდაქეს" უძველესობაში ეჭვი შეჰქონდათ ევსები კესარიელს (IVს), წმ. ანასტასი ანტიოქელს († 599), წმ. ნიკიფორე კონსტანტინოპოლელს († 828), ხოლო წმიდა და უგანათლებულესმა პატრიარქმა ფოტიმ († 891) "დიდაქე" ყურადღების ღირსადაც კი არ ჩათვალა და თავის საკმაოდ ვრცელ "ბიბლიოთეკაში" არ შეიტანა (Учение 12 апостолов, изд. Учебно-информативный, экуменический центр апостола Павла. 1996 г. Введение, стр. 39). რაც შეეხება წმ. კვიპრიანე კართაგენელს (III ს), მას "დიდაქე" ანგარიშგასაწევ ძეგლად არ მიაჩნია ან კიდევ არაფერი იცის მის შესახებ და მაგნუსისადმი მიწერილ თავის ცნობილ წერილში, რომელსაც, სხვათა შორის, წყალპკურებითი ნათლობისადმი ამ წმ. მამის დადებითი დამოკიდებულების საჩვენებლად გვიმოწმებენ, "დიდაქეს", როგორც მოციქულთა კატეხიზმოს საერთოდ არც ახსენებს.

3) თანამედროვე მეცნიერთა გამოკვლევები "დიდაქესთან" დაკავშირებით წინააღმდეგობრივია. ზოგი მეცნიერი მას მონტანისტურ წრეებს მიაკუთვნებს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ხშირად ამა თუ იმ ძეგლს ეყრდნობიან ტენდენციური მოსაზრებებიდან გამომდინარე, რაც ასევე არ შეიძლება ჩაითვალოს ობიექტურ, მეცნიერულ მეთოდოლოგიად.

4) "დიდაქე" ასწავლის ნათლობის ისეთ წესს, რომელიც არც ერთი მოციქულისგან და წმიდა მამისგან არ სმენია ეკლესიას!

როგორ დავიჯეროთ, რომ ის, რაც ეკლესიას მოციქულთაგან გადმოეცა, წმიდა მამებმა არსად, არც ერთხელ არ გვასწავლეს და არ განიხილეს?! მეტიც, ყველგან შთაფლვით ნათლობას ასწავლიან და წყალპკურებას გაკვრითაც კი არ ახსენებენ. არ განგვიმარტავენ, როგორ არის "ნათლობის" ეს ფორმა "ქრისტესთან ერთად დამარხვა" ნათლისღებაში, როგორც ბრძანებს ამას წმ. მოციქული პავლე. შთაფლვასთან დაკავშირებით მამები დეტალურად განგვიმარტავენ, როგორ თანადავეფლებით ქრისტეს ნათლისღების წყლებში, წყალპკურებასთან დაკავშირებით კი ასეთი სწავლება არ არსებობს!

გარდა ამისა, ჩვენი ოპონენტები, როდესაც "დიდაქეს" სამოციქულო წარმომავლობაზე მსჯელობენ, რატომღაც არაფერს ამბობენ სხვა წყაროზე, რომელიც ასევე მოციქულებს მიეწერება და "მოციქულთა განწესებები" ეწოდება, სადაც ნათლობის შესრულება მხოლოდ შთაფლვითი წესით არის ნაბრძანები (ეს წყარო ნამდვილად ეკუთვნის მოციქულებს, ოღონდ არიანელებს ზოგიერთ პუნქტში ის დაუმახინჯებიათ და წმიდა მამებმა საეკლესიო გამოყენებიდან ამოიღეს); არ აქცევენ ყურადღებას იმას, რომ "მოციქულთა განწესებები" და "დიდაქე" წინააღმდეგობრივნი არიან ნათლისღების საკითხში (იქვე).

ამრიგად, უმთავრესი უთანხმოება "დიდაქეში" არის მისი სწავლება წყალსხურებითი ნათლობის შესახებ. ასევე ის ვითარება, რომ "დიდაქე"-ს ანგარიშგასაწევ ძეგლად არ თვლიდა ზოგიერთი მამა, თანაც, ჩვენ არ ვიცით, მისი რომელი ვერსია გვიპყრია ხელთ. როდესაც ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხზეა ლაპარაკი, როგორიც არის ნათლობა და ვეყრდნობით ასეთ საეჭვო ძეგლს, ალბათ უნდა დამეთანხმოთ, ის ვერ გამოდგება წყალპკურებითი თუ წყლის გადასხმითი ნათლობის მყარ წყაროდ. ეს არის მთავარი - არაკანონიკური ძეგლებიდან არ გამოჰყავთ დოგმატური დებულებები და მნიშვნელოვანი კანონიკური დადგენილებები.