პირჯვრისწერა - ბ. უსპენსკი. პირჯვრისსაწერი თითების წყობა მართლმადიდებლურ ტრადიციაში 2 - oldorthodox

ბორის ანდრიას ძე უსპენსკი

პირჯვრისსაწერი თითების წყობა მართლმადიდებლურ ტრადიციაში

წიგნიდან: ჯვრის გამოსახვა და საკრალური სივრცე

(რატომ იწერენ მართლმადიდებლები პირჯვარს მარჯვნიდან მარცხნივ,
ხოლო კათოლიკეები - მარცხნიდან მარჯვნივ?)

Борис Андреевич Успенский. Крестное знамение и саральное пространство (Почему православные крестятся справа налево, а католики – слева направо?) Издательство. "Языки славянской культуры". Москва. 2004.

ბორის ანდრიას ძე უსპენსკი. ფილოლოგი. დაიბადა 1937 წ. მოსკოვში. დაამთავრა მოსკოვის უნივერსიტეტი (საერთო და შედარებით-ისტორიული ენათმცოდნეობის კათედრის განხრით). 1977-1982 წლებში - მოსკოვის უნივერსიტეტის პროფესორი; მთელი რიგი წლების განმავლობაში ასწავლიდა აშშ-ში (ჰარვარდის და კორნელის უნივერსიტეტები). იყო ნეაპოლის აღმოსავლური უნივერსიტეტის პროფესორი. ევროპის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი. ავსტრიისა და ნორვეგიის აკადემიათა უცხოელი წევრი. ჰუმანიტარულ კვლევათა ლუნდის სამეფო საზოგადოების და სხვა მრავალ საზოგადოებათა წევრი. რუსეთის სახელმწიფო ჰუმანიტარული და წმ. კონსტანტინე პრესლავსკელის (ბულგარეთი) უნივერსიტეტების Doctor Honoris Causa (საპატიო დოქტორი).

რედაქციისგან: გამოქვეყნებულ პუბლიკაციაში ყველა წყარო და კომენტარი ეკუთვნის ავტორს, პროფ. ბ. ა. უსპენსკის. გამოყენებულ წყაროთა სრული დასახელებანი მოცემულია პუბლიკაციის ბოლოში. რუსულიდან თარგმნა არქიეპისკოპოსმა პავლემ.

სარჩევი


§ 2. ორთითიანი და სამთითიანი წყობის სიმბოლური მნიშვნელობები

რას გამოხატავენ პირჯვრისსაწერი თითების როგორც ერთი, ისე მეორე წყობები? სხვაგვარად რომ ვთქვატ: რა მნიშვნელობა ენიჭებათ ორთითიან და სამთითიან წყობებს?

ძველრუსული სწავლებები ჯვრის გამოსახვის შესახებ ლაპარაკობენ იმაზე, რომ საჩვენებელი და შუათითის შეერთება ღმერთკაცობაზე მიანიშნებს (ქრისტეს ორ ბუნებაზე, ღვთაებრივზე და კაცობრივზე), ხოლო დიდი თითის (ცერის) შეერთება უსახელოსთან და ნეკასთან - სამების სიმბოლოს წარმოადგენს; ასე გაიგება თითბის ეს წყობა ძველმოწესეებთანაც. ამასთან ღმერთკაცობის სიმბოლო უშუალოდ შეესაბამება წარმოდგენას ქრისტეს ჯვარცმაზე: ჯვარზე გაკრულ იყო ღმერთკაცი, და ამგვარად თითების წყობა, ისევე როგორც ხელის მოძრაობა ჯვრის გამოსახვის დროს, უშუალოდ გამოხატავს ქრისტეს ჯვარცმას. ამავე დროს სამების იდეას გააჩნია საზოგადო აღმსარებლობითი აზრი: შეიძლება ითქვას, რომ პირჯვრისწერისას ადამიანი გამოხატავს ქრისტეს ჯვარცმას ან წმიდა სამებას მოუწოდებს. როგორც ქრისტეს, ასევე სამების გამოსახვა შეესაბამება სიტყვებს, რომელიც ჩვეულებისამებრ თან ახლავს პირჯვრისწერას: ქრისტეს გამოსახვა პასუხობს სიტყვებს: "უფალო, იესუ ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე", ხოლო სამების გამოსახვა სიტყვებს - "სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა" (9).

______________

9. მართლმადიდებლურ ტრადიციაში პირჯვრის გადაწერა გაიგება, როგორც სარწმუნების აღსარება, რომელიც უზუსტესად უნდა გამოხატავდეს საღვთისმეტყველო და უპირველეს ყოვლისა, მართლმადიდებლური სწავლების დოგმატურ შინაარსს: შეიძლება ითქვას, რომ პირჯვრისწერა წარმოადგენს საღვთისმეტყველო ჭეშმარიტების სიმბოლურ გამოხატულებას. გამომდინარე აქედან მართებული პირჯვრისწერა აუცილებელი პირობაა მართლმადიდებლური სარწმუნების აღსარებისთვის: მიღებული წესისგან გადახრა ისევე დაუშვებელია, როგორც დაუშვებელია გადახრა "სარწმუნოების სიმბოლოს" ტექსტისგან; ასეთი დამოკიდებულება გაჩნდა რუსეთის ეკლესიის განხეთქილებაში, როდესაც პატრიარქმა ნიკონმა განკარგულება გასცა პირჯვარი გადაეწერათ არა ორი, არამედ სამი თითით: თითების შეცვლამ გამოიწვია სარწმუნოებრივი კონფლიქტი. ანონიმურ სიტყვაში "პირჯვრისწერის შესახებ" ("Слово еже о крестящихся"), რომელიც რუსულ ხელნაწერებში იკითხება XV საუკუნიდან, ნათქვამია: "მრავალი უგუნური პირჯვარს არ იწერს ჯვრის სახედ, არამედ საკუთარი სახის წინ იქნევს ხელს და ამაოდ დაშვრება. ძლიერ ახარებთ ეშმაკთ ამგვარი ხელის ქნევა. ხოლო მართებული პირჯვრისწერა ასეთია: ჯერ ხელი უნდა დავიდოთ საკუთარ შუბლზე, შემდეგ მკერდზე (на персех), შემდეგ მარჯვენა მხარზე და ბოლოს მარცხენაზე. აი ასეთია პირჯვრისწერის ჭეშმარიტი წესი. ხოლო ვინც მართებულად იწერს პირჯვარს, არასოდეს შეუშინდება ეშმაკსა და სუპოსტატს და ღმრთისგანაც ჯილდოს მიიღებს. ხოლო ვინც უდებებით და დაუდევრობით გადაისახავს ჯვრის ნიშს საკუთარ პირისახეზე, უარყოფს ქრისტეს ჯვარს და გადაეცემა ეშმაკს" (დედანში: "Мнози неразумнии иже не крестообразно крестящеся, но точию махающе по лицу своему творят крестящеся, а всуе тружающеся. Тому бо маханию беси радуются. А еже право креститися, сице есть: первое положити руку на челе своем, потом же на персех, тажде потом на правом плечи, и потом на левом, то есть истинное вображение крестному знамению. Аще кто право крещает лице свое сим животным знамением, тои никогдаже не убоится ни диавола, ни злаго супостата, и от Господа мзду восприимет. Аще же кто леностию или непокорением не исправляет животнаго знаметя крестообразно на лици своем, той отмещется креста Христова и предастся диаволу") (Успенский Б. А. Крестное знамение и сакральное пространство: Почему православные крестятся справа налево, а католики — слева направо? М.: Языки славянской культуры, 2004. § 4. Крестное знамение и Символ веры. Стр. 43).

______________

თავდაპირველად სამების აღსარება გამოიხატებოდა არა თითებით, არამედ ჯვრის გამოსახვის გასამმაგებით, როგორც ხდება ეს დღემდე მართლმადიდებლურ ეკლესიაში აიაზმის კურთხევის დროს. პირჯვრის სამგზისი გადაწერა დღესაც მიღებულია ბერძენთა შორის. 451 წელს, ქალკიდონზე, მონოფიზიტობის დაგმობის შემდეგ ქრისტიანები, რომლებმაც აღიარეს ამ კრების დადგენილებები, გადავიდნენ ორი თითით პირჯვრისწერაზე (ადრე პირჯვარს იწერდნენ ერთი თითით: ამგვარი პირჯვრისწერა შენარჩუნდა მონოფიზიტებში და ნაწილობრივ კათოლიკეებში (Голубинский, ИИ/2, с. 469 (примеч. 2); Голубинский, 1905, с. 157 (примеч. 1)) (10).

______________

10. ნესტორიანელი ეპისკოპოსი ილია გევერი (არა უადრეს 905 წლისა), განმარტავდა რა, თუ რატომ იწერენ პირჯვარს სხვადასხვაგვარად, ერთის მხრივ მონოფიზიტ-იაკობიტები და, მეორეს მხრი, ნესტორიანელები და მართლმადიდებლები, წერდა: "ის, რომ ისინი სრულიად არ ეთანხმებიან ერთურთს ჯვრის გამოსახვის საკითხში, რა თქმა უნდა, არ წარმოადგენს წინააღმდეგობას (თანამოაზრეობისთვის). ასე, მაგალითად, ერთნი ჯვარს გამოისახავენ ერთი თითით, მარცხნიდან მარჯვნივ, ხოლო მეორენი ორი თითით, ოღონდ პირიქით, მარჯვნიდან მარცხნივ. ეს, როგორც ითქვა, არ ეწინააღმდეგება თანამოაზრეობას და უნდა წარმოდგენილ იქნას იმ აზრით, რომელშიც, როგორც უკვე განვმარტე, იგულისხმება დოგმატი (ქრისტეს) ერთ და ორბუნებიანობაზე. ასე, მაგალითად, იაკობიტები, როდესაც პირჯვარს იწერენ ერთი თითით მარცხნიდან მარჯვნივ, ამით აღიარებენ თავიანთ რწმენას ერთი ქრისტეს მიმართ, რომელიც, კვდებოდა რა ჯვარზე, მარცხენა მხრიდან, ანუ ცოდვიდან გამოტაცებულნი ( გამოსყიდულნი), მარჯვენა, ანუ მადლის მხარეს გადაიყვანა. მსგავსადვე აკეთებენ ნესტორიანელები და მელქიტები (ანუ მართლმადიდებლები), როდესაც ორი თითით გამოისახავენ პირჯვარს მარჯვნიდან მარცხნივ, გამოხატავენ რწმენას, რომ ჯვარზე შეერთებული იყო ღვთაებრივი და ადამიანური ბუნება, რომ ჯვარი გახლდათ ჩვენი ცხოვნების მიზეზი და ამიტომაც, რწმენა წარმოსდგა მარჯვენა მხრიდან, ხოლოდ ურწმუნოება და ცთომილება მარცხენა მხრიდან განიდევნა" ("Quod in formando Crucis signo sibi invicem minime consentiant, id profecto nihil officit. Alii nimirum Crucis figuram uno digito describunt, deducta manu a sinistra corporis parte ad dexteram; alii digitis duobus contrario ductu a dextra ad sinistram ejusdem Crucis formam exprimunt. Id, inquam, consensioni concordisque minime officit, et eo sensu exponendum est, quo unius duorumque naturarum dogma intelligendum esse jam dixi. Jacobits scilicet uno digito cruce se signant, a sinistra ad dexteram abeuntes; quo profiteantur, se credere in unum Christum, qui in Cruce moriens, a sinistra parte, hoc est, a peccato ereptos, ad dexteram, hoc est, ad gratiam transtulit. Similiter Nestoriani, et Melchits dum duobus digitis contrario ductu a dextera ad sinistram crucis fi-guram describunt, profitentur se credere, in Cruce divinitatem atque humanitatem simul unitas extitisse: hsc enim causa nostrs salutis fuit; indeque fides a dextera parte exorta est, et infidelitas, nempe error, a sinistra depulsa est") (Assemanus, III/2, с. 388; ср: Филарет, 1847, с. 31, примеч. 2; Макарий, ИУ/2, с. 64; Никанор, 1890, с. 179-180; Каптерев, 1913, с. 79; Каптерев, И, с. 184; Смирнов, 1904, с. 219). ილია გევერი იყო იერუსალიმის ეპისკოპოსი. 893 წელს გახდა დამასკოს მიტროპოლიტი; ციტირებული თხზულება დაწერილია იერუსალიმის კათედრაზე მისი ყოფნის დროს (იხ. Assemanus, с. 513-516).

______________

ამგვარად, ორი თითით პირჯვრისწერა თავის დროს გამოხატავდა ღმერთკაცობის იდეას, და არა სამებისას. სწორედ ასე აღწერს XII ს.-ის შუაწლებში თითების წყობას პეტრე დამასკელი, რომლის თხზულებას ჩვენ ვიმოწმებთ წინამდებარე ნაშრომის ძირითად ტექსტში: "ორი თითი და ერთი ხელი წამოაჩენენ ჩვენი ჯვარცმული უფლის, იესუ ქრისტეს ორ ბუნებას, ერთ იპოსტასში შეერთებულს" ("Ότί oί μέν δύω δακτυλόί, καί ή μία χέίρ έμφαίνόυσί τόν έσταυρωμένόν Κύρίόν Ιησόύν Χρίστόν έν δυσί φύσέσί καί μία ύπόστασέί γνωριΖόμένόν) (სლავურ თარგმანში: "Два перста убо и едина рука являют распятаго Господа нашего Исуса Христа во двою естеству и едином составе познаваема") (11).

______________

11. სხვაგვარად ამბობს ჯვრის გამოსახვის ორთითიანი წყობის შესახებ განსწავლული კლერიკოსი თეორიანე, რომელიც 1170 წ. იმპერატორმა მანუილ კომნინმა გააგზავნა სომხებთან რათა საღვთისმეტყველო საუბრები ჩაეტარებინა მათთან. პასუხობდა რა მონოფიზიტთა გამოხდომას, რომლებიც მართლმადიდებლებს აბრალებდნენ თითქოსდა ორი თითით პირჯვრისწერით ისინი მისდევენ ნესტორიანელთა სწავლებას, რადგან განყოფენ ქრისტეს ორ ბუნებას ისევე, როგორც განყოფილია ერთურთისგან ორი თითი - თეორიანე, "გახუმრებით უთქვია: ქრისტეს ორი ბუნების გასაყოფად კი არ ვიქმთ ასე, არამედ,

ქრისტეს ორი ბუნების განსაცალკევებლად კი არ ვაკეთებთ ამას, არამედ, მას შემდეგ, რაც დაგვიხსნა ეშმაკის მონობისაგან, დამოძღვრილ ვიქმენით აღვმსდგარიყავით მის წინააღმდეგ და გვებრძოლა,... ხოლო თითებით, აღვიბეჭდავთ რა შუბლს ქრისტეს ბეჭდით, წინ აღვუდგებით ეშმაკს, ვძლევთ მას და დავითთან ერთად ვადიდებთ უფალს: "კურთხეულ არს უფალი ღმერთი ჩემი, რომელმან ასწავა ხელთა ჩემთა ღუაწლი და თითთა ჩემთა - ბრძოლაი" (ფსალმ. 143:1). "თითსაო" კი არ უბრძანებია დავითს (ანუ როგორც მონოფიზიტებშია), არამედ თითებსაო" ((PG, CXXXIII, стлб. 296; Голубинский, 1905, с. 159, при¬меч. 2; Голубинский, ИИ/2, с. 471, примеч. 2). თეორიანეს განმარტება არ უნდა გავიგოთ ბუკვალურად; მთავარია, რომ ეს გაიგება როგორც ხუმრობა, როგორც პოლემიკური ხერხი: თეორიანესთვის აუცილებელი იყო, ერთის მხრივ, მართლმადიდებლური ორთითიანი პირჯვრისწერა დაეპირისპირებინი მონოფიზიტური ერთთითიანი წესისთვის, მეორეს მხრივ კი - განდგომოდა ნესტორიანულ გაგებას. ამ დისპუტიდან, სხვათა შორის, გამოდის, რომ სომხები ამ დროს პირჯვარს იწერდნენ ერთი თითთ; მოგვიანებით ისინი პირჯვრისწერას დაიწყებენ ორი თითით (იხ. ქვემოთ § 4).

ნესტორიანელები, ისევე როგორც ბერძნები, თავის დროს პირჯვარს იწერდნენ ორი თითით (იხ. ილია გევერის მოწმობა). დღეისთვის ნესტორიანელები, ისევე როგორც ბერძნები, პირჯვარს იწერენ სამი თითით. პირჯვრისსაწერი წყობის თვალსაზრისით ნესტორიანელთა სამთითიანი წყობა არაფრით განსხვავდება ბერძნულისგან. ზუსტად ასევე, ილია გევერის ცნობით, ორი თითით პირჯვრისწერის წყობაც ნესტორიანელებში, თითების წყობის თვალსაზრისით, არაფრით განსხვავდებოდა ბერძნულისგან.

______________

შემდგომში ის გახდა ორივე იდეის (ღმერთკაცობისა და წმიდა სამების ერთობის - მთარგმნ.) გამომხატველი, და ბერძნული სტატიის ერთ-ერთი ვერსიაში "იტალიელთა და სხვა ლათინთა შესახებ" ("О фрязех и о прочих латинех") (Περι τώη Φραγγώη και τώη λoιπώn Λατίηώη) (ძველ რუსეთში სიტყვით: Фрязи აღინიშნებოდნენ გენუელები და სხვა იტალიელები. http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/12672
http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/12672/%D0%A4%D0%A0%D0%AF%D0%97%D0%98 - მთარგმნ.), რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია ლათინურ თარგმანში, ნათქვამია: "პირჯვრისსაწერი თითები უნდა განლაგდეს ისე, რათა მათი მეშვეობით აღინიშნოს ქრისტეს ორი ბუნება და სამების იპოსტასები..." (სლავურად და ლათინურად: "Персты в знамено-ваниях должны быть располагаемы так, чтобы через них означались два естества [Христа] и три лица [Троицы]... " / "debeant disponi digiti in consignationibus, quod per eos duse nature significentur et tres personse...") (Hergenrother, 1869, с. 67, № 16; Max. Bibl., XXVI, с. 468, XXVII, с. 608. Ср.: Cotelier, III, с. 670—671; Allatius, 1648, стлб. 1359; Никифоровский, 1891, с. 298—299; Макарий, rV/2, с. 66; Голубинский, ИИ/2, с. 474 (примеч. 1), ср. с. 467 (примеч.), с. 468 (примеч. 1), с. 476 (примеч. 2), с. 478 (примеч. 2); Голу-бинский, 1905, с. 163 (примеч. 2), ср. с. 155 (примеч.), с. 156 (примеч. 1), с. 164 (примеч. 1), с. 165 (примеч. 1). ეს ტექსტი დათარიღებულია XII საუკუნით; ჩვენ კიდევ მოგვიწევს დაბრუნება მოცემულ სწავლებასთან, და დავიმოწმებთ მას უფრო სრული სახით. სწორედ ასე განიმარტებოდა ორთითიანი პირჯვრისწერა ძველ რუსეთში; უნდა ვივარაუდოთ, რომ ასეთი განმარტება მათ მიიღეს ბერძნებისგან (12).

______________

12. ცვლიდნენ რა პირველდაწყებითი ორთითიან პირჯვრისწერას (ავტორს აქ მოსდის ლაფსუსი, ალბათ უნდა იყოს ერთთითიანი პირჯვრისწერა - მთარგმნ.) სამთითიანი წყობით, ბერძნებს სურდათ ორი თითით გამოეხატათ მართლმადიდებლური სწავლება იესუ ქრისტეს ორბუნებოვნების შესახებ, მონოფიზიტთა წინააღმდეგ, რომლებიც ერთთითიან წესს უკავშირებდნენ სწავლებას იესუ ქრისტეში ერთი ბუნების შესახებ; მაგრამ ამასთან დანარჩენ სამ თითს არ ანიჭებდნენ არანაირ მნიშვნელობას. დროთა განმავლობაში იმ სამ თითსაც (ორთითიან წყობაში) სიმბოლური მნიშვნელობა მიენიჭა, კერძოდ - წმ. სამების იპოსტასთა მნიშვნელობა ((Голубинский, ИИ/2, с. 473-474; Голубинский, 1905, с. 161) (მიუხედავად იმისა, რომ ამგვარ თეორიას გარკვეული ლოგიკა გააჩნია, გაურკვეველია რაზე დაფუძნებით ასკვნის გოლუბინსკი ან ხსენებული ავტორი, რომ თითქოსდა თავიდან პირჯვარს მხოლოდ ერთი თითით იწერდნენ და ორი თითი მოგვიანებით, ქალკედონის კრების დროიდან შემოვიდა. მითუმეტეს გაურკვეველია რაზე დაფუძნებით არის მოტანილი მტკიცება, რომ შეკრული სამი თითი ორთითიან წყობაში თავიდანვე არავითარ მნიშვნელობას არ ატარებდა. აშკარაა, რომ ეს არის პროფ. ე. გოლუბინსკის არაფერზე დაფუძნებული მოსაზრება. მითუმეტეს ამ ვერსიას ძალზედ საეჭვოს ხდის პროფ. ნ. კაპტერევის მიერ ჩამოყალიბებული თეორიაც და საერთოდ, თითების განვითარების ვერსიები ძალზედ საეჭვოა, რადგან თურმე მართლმადიდებლური ეკლესია ოღონდ გარეგნულად არ დამსგავსებოდა მწვალებელთა ანალოგიურ წესს, ახალ-ახალ წყობებს იგონებდა. ერთი თითი შეცვალა ორით, იმიტომ რომ ასე იწერდნენ პირჯვარს მონოფიზიტებიც და მას მონოფიზიტურ სწავლებას უკავშირებდნენ, შემდეგ ორი თითითიც შეუცვლიათ სამით, რადგან უკვე ნესტორიანულმა მწვალებლობამ დაუკავშირა ორ თითს თავისი მწვალებლური შეხედულება. მაგრამ ახლა რაღა ვუყოთ სამ თითს, რომლითაც არა მარტო მართლმადიდებლები იწერენ პირჯვარს, არამედ იგივეი ნესტორიანელებიც და უნიატებიც, რომლებიც ლათინებისგან იმით განსხვავდებიან, რომ არ აღიარებენ წმიდა სამების დოგმატში "ძისგანაც" სულიწმიდის გამომავლობას, მაშინ როდესაც ეს ლათინთა ერთ-ერთი უმთავრესი დოგმატია... გარდა ამისა, ეკლესიის ისტორია არ ადასტურებს ჩვეულებას, საკუთარი, მართლმადიდებლური წესები ცვალოს მხოლოდ იმიტომ, რომ მას მწვალებლებიც მისდევენ. დიაკვან ა. კურაევის თქმისა არ იყოს, მწვალებელთა ხარისხები მათი მართლმადიდებლობისგან დაშორებით უნდა დადგინდეს. ზოგი ახლოსაა მართლმადიდებლობასთან, ზოგიც შორს... და ეს მანძილი სწორედ მართლმადიდებლობასთან მსგავსების შენარჩუნებით განისაზღვრება. მაგრამ, ნუთუ თვით მართლმადიდებლობამ ამის გამო სრულიად უნდა შეცვალოს თავისი ლიტურგიკული პრაქტიკა?! ამგვარ სისულელემდე მიდის მწვალებლური და არამართლმადიდებლური ტრადიციების გამართლების "მეცნიერული" მცდელობა - მთარგმნ.) .

______________

ამრიგად, თითების წყობის თავდაპირველი მნიშვნელობა მართლმადიდებლურ ტრადიციაში გამოხატავდა ღმერთკაცობის იდეას, და არა სამებისას, მოგვიანებით მისით ორივე იდეის გამოხატვა დაიწყეს. ამასთან, როდესაც პატრიარქ ნიკონის რეფორმის შემდეგ ორი თითით პირჯვრისწერის ტრადიცია შეიცვალეს სამთითიანი წესით, თითების წყობის ახალმა ჩვეულება მოწოდებული იყო გამოეხატა სამების იდეა, და არა ქრისტეს ღმერთკაცობისა; მოსკოვის 1666-1667 წლის დიდმა კრებამ დაადგინა: "პატიოსანი და ცხოველმყოფელი ჯვრის სახე უნდა გადავიწეროთ მარჯვენა ხელის პირველი სამი თითით: დიდი თითი, და მის გვერდით მყოფი საჩვენებელი, და შუა ერთად უნდა შეიკრას მამის, ძის და სულიწმიდის სახელით. ხოლო ორი, ნეკა და მის გვერდით მყოფი არათითი, დახრილი უნდა იყოს უქმი, წმიდა მოციქულთა და წმიდა მამათა გადმოცემის მიხედვით" (დედანში: "И знамение честнаго и животворящаго Креста творити на себе треми первыми персты десныя руки: палец глаголемый, и иже близ его глаголемый указателный, и средний, сла-гати в'купе во имя Отца, и Сына, и святаго Духа. Два же, глаголемый мизинец и иже близ его близосредний, имети наклонены и праздны, по древнему преданию свя-тых Апостолов и святых Отцев") (Служебник, 1667, л. 5 второй фолиации; Деяния соборов 1666—1667 гг., л. 6 четвертой фолиации; Субботин, ИИ, с. 216; Доп. АИ, V, № 102, с. 486).

ამგვარად, ამ ფორმულირების მიხედვით ნეკა და არათითი "უქმედ" დარჩნენ, ანუ ისინი არაფერს გამოხატავენ (13).

______________

13. "კიდევ ამბობე ეს ფუჭად მეტყველნი (ძველმოწესენი), თითქოსდა ორი თითი, მეორე საჩვენებელი და მესამე შუა, ქრისტეს ღმერთკაცობას გამოხატავდეს, ხოლო სამი თითი: პირველი, მეოთხე და ბოლო, ნეკა, დახრილი და შეერთებულია ორი თითის ქვეშ სამების ნიშნად, და მეტყველებენ, თითქოსდა ეს სამი არათანაბარი თითებით სამების საიდუმლო გამოიხატებოდეს. ყველასთვის ცხადია, რომ წმიდა სამებაში არათანაბრობას აღიარებდნენ: არიანელები და ნესტორიანელები, სულიწმიდის მგმობელნი, აპოლინარელნი და სხვა წყეული მწვალებლები. ზოგი მამას უწოდებდა მეტს, ძეს კი ნაკლებს, სულიწმიდას კი ამაზე უფროდაც აკნინებდნენ, ვითარც მონას. ასევე იქცევიან ესენიც (ძველმოწესეებიც), რადგან სამი განსხვავებული, არათანაბარი თითი, ზემოთხსენებულ წყეულ მწვალებელთა მსგავსად, თითქოსდა სამებას წარმოაჩენდეს" ((Деяния соборов 1666—1667 гг., л. 32 четвертой фолиации; Суббо¬тин, ИИ, с. 271; Доп. АИ, V, № 102, с. 502) (ამგვარი "ბრძნული" სწავლება მეტად დამახასიათებელია ნიკონიანელი "განსწავლული" თეოლოგებისთვის. საინტერესოა ვკითხოთ მათ, იმ სამი თითით (ცერით, საჩვენებელით და შუათითით), როგორ გამოიხატება სამების თანასწორობა. იქნებ მიატყუპონ მაინც ეს თითები ერთმანეთს, შეადარონ მათი სიგრძეები და გვითხრან, როგორ გამოხატავენ ისინი სამების თანასწორობას? და უფრო თვითონ ხომ არ ემსგავსებიან მათ მიერვე ჩამოთვლილ მწვალებლებს, რადგან ძველმართლმადიდებელთ არასოდეს თითების ზომები სამების თანასწორობის ნიშნად არ მიუჩნევიათ, არამედ ჰკრავდნენ მათ სამის (სამი იპოსტასის) ერთობის ნიშნად. ეს იყო და არის აღმსარებლობითი სიმბოლო და არავითარ შემთხვევაში წმ. სამების არსობრივი გამოხატულება. როგორც ნათქვამია: "ორმოს მთხრელი თვითონვე ჩავარდება მასში და მახის დამგებიც თვითონვე გაებმება (სიბრძნე ზირაქისა 27:26-29)". ასე გაებნენ მათ მიერვე დაგებულ მახეში და შთავარდნენ მათ მიერვე გათხრილ ორმოში ახალმოწესე-რეფორმატორები, რადგან თვითონვე არიან დამნაშავენი იმ შეუსაბამო, სულელურ და აბსურდულ სწავლებაში თითების სიგრძით წმ. სამების თანასწორობის გამოხატვა რომ ჰქვია და, რომელსაც ძველმორწმუნე მართლმადიდებელთ მიაწერენ, რადგან მათი მიერ სამების ნიშნად შეკრული სამი თითი ასევე არათანასწორია. ხოლო თუ ვინმე გვეტყვის ასე "სტაროვერები" ასწავლიდნენ და არა ნიკონიანელი რეფორმატორებიო, ვუპასუხებთ, მსგავსი სწავლება არსად გადმოუციათ ძველმორწმუნეთ; და მეორეც, თუ სამი თითის შეკვრა (რომელიც გინდა იყოს) სამების დოგმატის დარღვევაა, ღვთაებრივ პირთა არათანასწორად წარმოჩენაა, მაშინ პირველი სამი თითით პირჯვრისწერაც მსგავსი მწვალებლობაა. ნამდვილი ფუჭმეტყველება სწორედ ამგვარი ახალმოწესეობრივი სწავლებაა. რაც შეეხება ძველმორწმუნეთ, კიდევ გავიმეორებთ, ისინი სამ თითს ჰკრავდნენ და ჰკრავენ არა წმ. სამების ღვთაებრივ პირთა თანასწორობის გარეგნულ გამოხატულებად, არამედ წმ. სამების ერთობის ნიშნად, რომ ღმერთი ერთია, მაგრამ მას სამ იპოსტასად შევიმეცნებთ. და კიდევ: ასეთი იყო არა ძველმორწმუნეთა გამოხატულება, არამედ უძველესი ეკლესიისა, რასაც თვით პროფ. ბ. ა. უსპენსკი და კიდევ სხვა დასახელებული მეცნიერებიც ადასტურებენ. საგულისხმოა აღინიშნოს, რომ როგორც პროფ. ბ. ა. უსპენსკი აღნიშნავს "1667 წლის კურთხევანში ეს ტექსტი უკვე აღარ მოიპოვება", თუმცა არც მისი სულელური შინაარსის უარყოფა გვაქვს სადმე. - მთარგმნ.).

ზუსტად ასე ედავებოდა მოგვიანებით ძველმოწესეებს ეგნატე რიმსკი-კორსაკოვი, ციმბირისა და ტობოლსკის მიტროპოლიტი თავის 1696 წლის ეპისტოლეში, სადაც ეგნატეს თქმით, მართლმადიდებელი ქრისტეანები პირველი სამი თითით გამოხატავენ სამებას, "ხოლო დარჩენილი ორი თითით, რომელიც მოკეცილია ხელისგულისკენ, ჯვრის ნიში რომ გამოისახებოდეს არსად არის ნათქვამი, ამიტომ მხოლოდ თუ ვივარაუდებთ..." ("прочия же два малыя персты последния при-клонени к' длани имети: образования же от Святых Писаний, чтобы знаменовали, не обретается: домыслитися же приличествует") ანუ წმიდა წიგნებში არსად არის ნათქვამი, თითქოსდა ამ ორ თითს რაიმე მნიშვნელობა ჰქონდეთ, არამედ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ "ეს ორი თითი ნიშნავს დაცემულ კაცობრიობას, პირველწინაპარ ადამის სულიერ და ხორციელ დანაშაულს" ("оныя последния знаменуют доле падшее человече-ство, в преступление праотца Адама, душевне и телесне").

ეგნატეს თანახმად, დიდი თითი (ცერი) მამა ღმერთის აღმნიშვნელია, საშუალო ძე-ღმერთისა, ხოლო საჩვენებელი სულიწმიდისა (საინტერესოა სად ამოიკითხა ამგვარი "სიბრძნე" ამ ეგნატემ? - მთარგმნ.) და კიცხავს ძველმოწესეებს იმაში, რომ ისინი, გამოხატავენ რა სამებას "ვერ ამბობენ, რომელი თითით რომელ იპოსტასს გამოხატავენ" (ან როგორ იტყოდნენ ამგვარ სისულელეს? - რედ.) ამასთან, ეგნატეს თქმით, რადგან დიდი თითი უეჭველად წარმოადგენს მამა ღმერთის სიმბოლოს, ძველმოწესეები, "უნდათ მათ ეს, თუ არა", ღმრთის ძეს მეოთხე, ხოლო სულიწმიდას მეხუთე თითით გამოხატავენ" (იხ.Игнатий Римский-Корсаков, 1857, с. 50-54) (ბ. ა. უსპენსკისთან: "Вместе с тем, по Игнатию, поскольку большой палец несомненно образует Бога Отца, старообрядцы «хотяще или не хотяще, Сына Божия в четвертом, Духа же Святаго в пятом персте изображати будут» (см.: Игнатий Римский-Корсаков, 1857, с. 50—54).

მსგავსი არგუმენტაციაა გამოთქმული სიმეონ პოლოცკის "სამწყსო კვერთხში" ("Жезл правления") (იხ. Симеон Полоцкий, 1667, л. 59 (обличение и возобличение 21-е) და ხოლმოგორელი არქიეპისკოპოსის ათანასეს "სულიერ დარიგებაში" ("Увет духовный") (Афанасий Холмогорский, 1682, л. 133 об.). პასუხობს რა მსგავს ბრალდებებს, ანდრია დენისოვი ("პომორული სიტყვისგები" ავტორი - მთარგმნ.) თავის "პომორულ სიტყვისგებაში" (1723 წ.) წერს: "არსად წერილა... უკანასკნელი ან მეოთხე თითით გამოვსახოთ სიტყვა-ღმერთი, არამედ ამ სამი თითით აღვიარებთ სამი ღვთაებრივი იპოსტასის, მამის, ძის და სულიწმიდის საიდუმლოს, ერთ ღმერთს სამ იპოსტასში, ხოლო რომელი თითით რომელი იპოსტასი უნდა გამოვსახოთ, არსად წერილა; ხატმწერლობაშიც, სადაც წმიდა სამებას გამოსახავენ, იწერება მხოლოდ სამი პირი, ხოლო რომელია ძე, რომელი მამა, და რომელი სულიწმიდა, ეკლესიას არ გადმოუცია, არამედ საზოგადოდ გვასწავლის, რომ ეს წმიდა სამებაა" (დედანში: "Несть... написано, еже последним или четвертым перстом' образовати ипостась Бо¬га Слова, но сложением трех онех перст исповедовати тайну богоначальных триех ипостастей, Отца и Сына и Свя-таго Духа, единаго Бога трое, а киим перстом кую ипостась образовати, онаго... не написано; якоже и во иконном живо-писании образ святыя Троицы, три лица пишутся, а кое лицо Отца, и кое Сына, и кое Святаго Духа, онаго святая Церковь не предаде подписывати, но обще подписывается: святая Троица" (Поморские ответы, 1884, с. 141, ответ 47).

______________

ავტორი სტატიისა "ხელის რომელი თითებით გამოვსახოთ ჯვარი", რომელიც ნიკონის "ფილაქნებში" ("Скрижали") გამოქვეყნდა 1656 წელს, თავის მსჯელობას უძღვნისიიმას, რომ თითების წყობით შეიძლება და უნდა აღვნიშნოთ სამება, მაგრამ შეუძლებელია გამოხატულ იქნას ღმერთკაცობის იდეა: ისინი, ვინც ცდილობენ ამ იდეის გამოხატვას ორი თითით, ამტკიცებს ამ წიგნის ავტორი, განყოფს ღვთაებრივ და კაცობრივ ბუნებას და მით თვითონ ვარდება ნესტორიანულ მწვალებლობაში (Скрижаль, 1656, с. 795-806 и особенно с. 804 четвертой пагинации. Ср. в этой связи: Поморские ответы, 1884, с. 144- 145 (ответ 50, статья 2-я). ასეთი გაგება, უეჭველად, მიღებული იყო ამ დროის ბერძნებშიც: ასე მსჯელობდა, მაგალითად, მელეტი პიგასი, ალექსანდრიის მომავალი პატრიარქი გამოცემაში "მართლმადიდბელი ქრისტიანი" (Cristian¡Õ~ ojrqovdoxo~) 1587 (ГИМ, Син. 328; см.: Никанор, 1890, с. 362), კონსტანტინოპოლის პატრიარქი პაისი მოსკოვის პატრიარქ ნიკონისადმი მიწერილ პასუხში თითების წყობის შესახებ (1654 წ.. პასუხი 24) (Скрижаль, 1656, с. 740—741 четвертой пагинации; Паисий, 1881, с. 567), ასევე დამასკინოს სტოდიელი (შემდგომში ნავპაქტის მიტროპოლიტი. მისი თხზულება გადათარგმნეს ბერძნულიდან და ჩართეს "ფილაქნებში" ("Скрижаль"), რომელიც 1656 წელს გამოიცა პატრ. ნიკონის დროს) († 1577) (Скрижаль, 1656, с. 773 четвертой пагинации; Damaskinos, 1578, тетр. «Аа», л. 8; Damaskinos, 1910, с. 339) და ქრისტეფორ ანგელოსი (1575 - 1638) (Angelos, 1655, с. 232; Свидетельство о перстосложении... , 1864, с. 78—79; Макарий, rV/2, с. 73) (ქრისტეფორ ანგელოსი. 1608 წ. წავიდა ინგლისში და 1619 წელს გამოსცა წიგნი თავის თანამემამულეებზე. ბ. ა. უსპენსკი. დასახ. შრ. გვ. 36), რომელიც განმარტავს რა თითების წყობის სიმბოლიკაც, ლაპარაკობს სამებაზე, მაგრამ არ ახსენებს ღმერთკაცობას (ანუ მოკეცილი ორი თითი ქრისტეფორე ანგელოსის დროსაც "უქმე" და მნიშვნელობის არმქონე იყო). ზუსტად ასევე ბერძნულ სტატიაში ჯვრის გამოსახვის შესახებ, რომელიც ამართლებს სამთითიან წყობას და დამატების სახით ჩართულია არსენ სუხანოვის დავაში ბერძნებთან, რომელიც გაიმართა 1950 წელს, ნათქვამია, რომ პირველი სამი თითი გამოხატავენ სამებას, და რომ მისი გამოხატვა არ შეუძლია ბოლო ორ თითს, და რომ ეს ორი თითი არ გამოსახავს ქრისტეს ორ ბუნებას (14).

______________

14. "... не глаголет святый Ѳеодорит (имеется в виду Феодорит Киррский, которому приписывается статья о крестном знамении): да соединим перст наш великий первый со двема последнема, но толико: три персты - истинна святая Троица. Кто же да отринет единою сия три, да не будет соединения святыя Троицы, отринется убо и правды. Да не делается сими последнима двема, зане аще ли же тако два перста другий средний показуют святую Троицу, якож глаголах свыше. Посем аще ли бы являли божество и человечество, здеже бы последствовал, да величается и прославляется первие и да садит [sic! читай: седит] высочайше и человечество, божество ж без святыя Троицы; якоже и два персты, иже полагают прежде, и да славятся первие, нежели которые вкупеЭ (Белокуров, ИИ, с. 79). ორი თითით პირჯვრისწერა ამ სტატიაში მიმსგავსებულია მარცხენა ხელით პირჯვრისწერასთან: "Аще ли испытает кто: чесо ради творим крест рукою нашею правою, неже левою, - другия вины несть ведаю, да дам - колика рука правая является благословеннейша и честнейша, яко ею вся творим и ею ся осязаем и взимаем; також и персты наша первий руки нашея правыя первыя естество наше подаде, занеже сими пишем, сими и делаем. При сих сими персты прежде подобает нам, да творим знамение креста нашего, яко некако соединение вкупе" (с. 75, ср. с. 81). Ср.: Белокуров, ИИ, с. LVII, 198—199). შეად. ასევე დავა არსენი სუხანოვისა იერუსალიმის პატრიარქ პაისისთან პირჯვრისსაწერი თითების წყობის თაობაზე, რომელიც გაიმართა 1650 წლის 24 აპრილს. პატრიარქი პაისი ლაპარაკობს მხოლოდ სამების გამოსავაზე, ხოლო არსენ სუხანოვი - სამებაზეც და ქრისტეს ორბუნებოვნებაზეც (Белокуров, ИИ, с. 35, ср. с. 62, 135—136, 140—141, 183—184).

______________

აქედან გამომდინარე ამბობდა დეკანოზი ამბაკუმი თავის "ცხოვრებაში", რომ პირჯვარს უნდა ვიწერდეთ არა სამი, არამედ ხუთი თითით: "მგელმა ნიკონმა ეშმაკთან ერთად გადმოგვცა პირჯვარი გადაგვეწერა პირველი სამი თითით; მაშინ როდესაც ჩვენი პირველი მოძღვრები, ხუთი თითით იწერდნენ პირჯვარს, ასევე ხუთი თითით აკურთხებდნენ, ჩვენი წმიდა მამების გადმოცემით..." (დედანში: "Никон волк со дьяволом предали трема персты креститца; а первые наши пастыри, яко же сами пятью персты крестились, такожде пятью персты и благословляли, по преданию святых отец наших...") (РИБ, ХХХІХ, стлб. 58, ср. стлб. 127, 206) (15).

______________

15. იხ. აგრეთვე სტატია: "О сложении перст", რომელიც შევიდა ამბაკუმის "ცხოვრების" "В" რედაქციაში: "მივყვებით ... წმიდა მამათა გადმოცემას... და პირჯვარს ვიწერთ ხუთი თითით, ასევე ხუთი თითითვე, ქრისტესა და სამების გამოსახვით, ვაკუკრთხებთ..." (დედანში: "Мы... держимъ святыхъ отецъ преданіе... : якоже знаменуемся пятью перъсты, тако же и благословляемъ пя¬тью персты во Христа и Святую Троицу..." (РИБ, ХХХІХ, стлб. 700, 239). შეად. დიაკვ. თევდორესთან თავის შვილ მაქსიმესადმი მიწერილ ეპისტოლეში: "ჩვენში... ხუთი თითი შეკრულია ჯვრის გამოსახატავად" (დედანი: "у нас... пять перстов в сложении крестном" (Субботин, VL, с. 163).
______________

ამბაკუმს მხედველობაში აქვს ის, რასაც გულისხმობენ ორთითიანი პირჯვრისწერის წესში: ლაპარაკია იმაზე, რომ მარჯვენა ხელის ყველა თითი უნდა გამოხატავდეს დოგმატურ შინაარსს (მაშინ როდესაც ნიკონიანელებთან მხოლოდ სამ თითს გააჩნია ასეთი სიმბოლური მნიშვნელობა). ნიკონიანელები, ამტკიცებდა ამბაკუმი, "პირჯვრისსაწერ თითებში, აერთებენ რა პირველ სამ თითს, ქრისტეს განკაცებას უარყოფენ, და მაინც ყველაფერი არამართლმადიდებლურია" (დედანში: "в сложении перст знаменающеся, слагая три персты, Христово вочеловечение отмещут, и то де все неправославно"). ზუსტად ასევე დიაკვანი თევდორც იკონიელ მიტროპოლიტ ათანასესთან დავაში, აცხადებს: "იმ თითებით, თქვენ რომ გამოსახავთ პირჯვრისსაწერად, ძველ მწვალებელთა და სომეხთა მსგავსად, ჯვარს აცმევთ სამებას, ჩვენგან განსხვავებით, არ აღიარებთ ქრისტეს განკაცებას, და თქვენს სამ თითში არ მოიაზრება ქრისტეს ორბუნებოვნება" (დედანში: "Да теми персты как вы, так крестяся, первое страсть прилагаете [т. е. распинаете Троицу], якоже древнии еретици и армени, второе же вочеловечение Сына Божия в дву перстах не проповедуете, якоже мы, и несть Христа сугуба естеством в вашем сложении трех перстов") (Субботин, VI, с. 57) (16).

______________

16. ბერი აბრაამი მეფე ალექსი მიხეილისადმი მიწერილ სავედრებელ არზაში (დაახლ. 1670 წ.) წერდა: "ჩვენ პირჯვარს ვიწერთ ორი თითით, მაგრამ ორ ძეს კი არ ვაღიარებთ, არამედ ერთ ღმრთის ძეს, განკაცებულს, სრულ ღმერთსა და სრულ კაცს, რომელიც ჯვარს ეცვა კაცობრივი ბუნებით, ხოლო მისი ღვთაებრიობა უვნები იყო. სამება კი არ ეცვა ჯვარს, როგორც ისინი (ნიკონიანელები) მჭევრმეტყველებენ თითების მათეული წყობით, არამედ სამების ერთ-ერთი იპოსტასი, ჩვენი ქრისტე ღმერთი, რომელმაც მამის წიაღი როდი დატოვა, როდესაც დედამიწაზე ჩამოვიდა ჩვენი ცხოვნებისთვის... და ვის მისდევთ, მათ ვინც სამი თითით, როგორც ამბობთ, სამებით ჯვარს გამოისახავენ, ქრისტეს განკაცებისა და მისი ვნების გარეშ... უკვე თქვენი წყეული ბრძნობით ქრისტეს ღვთაებრიობა ვნებულა, ანუ მომკვდარა მის ხორცთან ერთად" (დედანი: "Мы двема пер¬сты знаменаемся и не два сына мудрствуем, а единаго Сына Божия, тогоже и человеческаго, яко совершен Бог и совершен человек, и единаго на кресте страдавша плотским своим есте¬ством, а божество его безстрастно пребысть. Не Троица бо на кресте распиналася, якоже они [никониане] своим сложением мудрствуют, но един от Троицы Христос Бог наш, иже не ос-тавль недр отеческих, сшед на землю нашего ради спасения... И кому последуете, еже тремя персты, якоже глаголете, Троицею крест на себе изображати, без воплощения Христова и страстей его... То уже по вашему проклятому мудрованию яко Христово божество пострада, сиречь умре вкупе со святою его плотию" (Субботин, VH, с. 295—297); "ქრისტეანეთათვის საშიშ სარწმუნოების ფარში" ("Христианоопасном щите веры" (დაახლ. 1670 г.) (Щит веры - ძველმართლმადიდებელთა აპოლოგეტური თხზულება - მთარგმნ.), ლაპარაკობს რა ორთითიან პირჯვრისწერაზე, აბრაამი წერს: "ჯვარზე ხორციელად ივნო მხოლოდ ძემ ღვთისამ იესუ ქრისტემ, და არა მთელმა სამებამ: საღმრთო ბუნება უვნები დარჩა" (დედანი: "Един Сын Божий Исус Христос по¬страда на кресте плотию, а не вся Троица: божественное бо ес¬тество безстрастно пребысть" (Субботин, VH, с. 30); ср.: Поморские ответы, 1884, с. 145—146 (ответ 50, статья 2-я). შეად ასევე დიაკვან თევდორეეს სავედრებელი არზა მეფისადმი, რომელიც მან მეფეს მისწერა 1666 წელს: "ხოლო სამი თითით, მეფეო, სამებით (ქრისტეს განკაცებისა და მისი ვნებების გარეშე) ღმრთის ვნების მწვალებლობაში ვარდებიან, მიუხედავად იმისა, სურთ თუ არა ეს" (დედანი: "А тремя, государь, персты, Троицею (без воплощения Христова и стра¬стей его) в богострасник (sic! читай: богострастную) впадают ересь, аще и не хотящим им" (Субботин, VI, с. 29). შეად. მისივე ეპისტოლე შვილ მაქსიმესადმი, რომელიც პუსტოზერსკიდან მისწერა: "არ არის ჯეროვანი მართლმადიდბელი ქრისტეანი პირჯვარს გამოისახავდეს პირველი სამი თითით, რადგან ჯვარი ქრისტესია და არა სამების: მხოლოდ ძე ღმრთისა, იესუ ქრისტე ევნო ჯვარზე, ისიც ხორცით, და არა ღვთაებრიობით. ღმრთეება მასში უვნები დარჩა და უკვდავი. ამიტომაც არ შეიძლება წმიდა სამების ღვთაებრიობას მივაკუთვნოს ჯვარზე სიკვდილი... არამედ სამ თითს ვაერთებთ უბრალოდ, ჯვარს კი გამოვისახავთ ორი თითით, რომელიც გამოხატავენ ქრისტეს ორბუნებოვნებას და ორ ნებას..." (დედანში: "Не подобает теми тремя персты креститися отнюд христианом правоверным, понеже бо крест Христов, а не Троицын: един бо на кресте страда Сын Божий Исус Христос, но и то плотию, а не... Божеством. Божество бо в нем безстрастно пребысть и без смертно. Сего ради к Божеству Святыя Троицы не подобает крестныя страсти прилагати... , но три персты слагаем просто, а крест начертаем на себе двема персты, которыя образуют во Христе два существа и две воли..." (там же, с. 167, ср. с. 135). შესაბამისა, დიაკვანი თევდორე ამბობს, რომ ნიკონმა "მგმობარედ და უკეთურად მიაკუთვნა სამებას ტანჯვა" (დედანში: "Никон хульно и нечестиво ко Святей Троице страдание приложил" (там же, с. 318, ср. с. 324). სწორედ აქედან ადანაშაულებდნენ ძველმოწესეები ნიკონიანელებს "ღმრთის ვნების მწვალებლობაში" (см.: Антонов, 1897, с. 31; ср.: Павел Прусский, 1868, с. 45).

მაგრამ, თუ ძველმორწმუნეები კიცხავდნენ ახალმოწესეებს იმის გამო, რომ სამი თითით პირჯვრისწერით გამოსახავენ "სამების ჯვარცმას", ახალმოწესეები, პირიქით, კიცხავდნენ ძველმოწესეებს იმაში, რომ ისინი, როდესაც პირჯვარს იწერენ ორი თითით, "ღმრთის იპოსტასს გამოსახავენ სამიდან ერთ-ერთი თითითაც და იმითაც, რითაც ჯვარს იწერენ, ანუ ორი თითით". ასე, მაგალითად, ნიკანორ ბროვკოვიჩი, შემდეგში ხერსონესისა და ოდესის არქიეპისკოპოსი, ძველმოწესეებთან პოლემიკისას წერდა: "რაიმე ადამიანური აზრის მსგავსი იქნებოდა სიტყვებში, მოჩვენებითი ძველმოწესეებს რომ ეთქვათ, რომ ისინიც და მართლმადიდებლებიც (ნიკანორის რწმენით "მართლმადიდებლები" არიან ისინი, ანუ ნიკონიანელი რეფორმატორები - მთარგმნ.) მართლმადიდებლურად აღიარებენ წმიდა სამების დოგმატსაც და ქრისტე მაცხოვრის პიროვნებაში ორი ბუნების შეერთებასაც; მაგრამ ამბობენ, რომ უკეთესად ეს აღმსარებლობა გამოიხატება მათთან, ანუ ძველმოწესეებთან, რომლებიც წმ. სამების ერთარსობას გამოხატავენ პირველი თითის შეერთებით მეოთხე და მეხუთე თითებთან, ხოლო ქრისტეს ორ ბუნებას ერთ იპოსტასში ისინი გამოხატავენ ორი თითით - მეორეთი და მესამეთი, ვიდრე ეს არის მართლმადიდებლებში, რომლებიც ერთსა და მეორე საიდუმლოსაც (ანუ ქრისტეს განკაცებასაც და წმ. სამების დოგმატსაც - მთარგმნ.) გამოხატავენ პირველი სამი თითით შეერთებით" (დედანი: "Было бы нечто похожее на человеческий смысл в словах, если бы мнимые старообрядцы говорили, что и они - старообрядцы, и православные православно исповедуют догмат и о святой Троице, и о соединении двух естеств в лице Христа Спасителя; но лучше это исповедание выражается у них - старообрядцев, которые веру в единосущие св. Троицы выражают совокуплением первого перста с четвертым и пятым, а веру в два естества в единой ипостасти Господа простертием двух перстов - второго и третьего, чем у православных, которые и ту и другую тайну, и единосущие св. Троицы, и соединение двух естеств в единой ипостаси Христа Спасителя, выражают совокуплением трех первых перстов". შემდეგ იგივე ავტორი წერს: "უეჭველია, რომ უკეთესად იქცევიან მართლმადიდებლები (ანუ ნიკონიანელები - მთარგმნ.), როდესაც პირველი სამი თითის შეერთბით გამოხატავენ წმ. სამების ერთარსობას და ქრისტე მაცხოვრის იპოსტასის ღმერთკაცობბას, ვიდრე ძველმოწესენი, რომლებიც ძე ღმერთის იპოსტასს გამოხატავენ სამ შეერთებულ თითშიც და ცალკე აღმართულ ორ თითშიც" (დედანი: "Несомненно, что лучше поступают православные, изображая в трех первых совокупленных перстах и единосущие св. Троицы, и единство ипостаси Христа Спасителя - Богочеловека, чем старообрядцы, которые ипостась Сына Божия изображают и одним из трех соединенных перстов, и двумя простертыми" (Никанор, 1869, ч. 3, с. 27—28).

ამგვარად, ნიკანორი აქ ლაპარაკობს ჯვრის გამოსახვაში სამი თითის მონაწილეობაზე, მაშინ როდესაც დარჩენილი ორ თითს მასთან არ გააჩნია სემანტკური დატვირთვა; არსებითად, ის ლაპარაკობს სწორედ იმას, რასაც ამბობდნენ 1666-1667 წლების კრებები. ნიკანორის მიერ ძველმოწესეთადმი გამოთქმული საყვედური შეესაბამება იმას, რაც ნათქვამია ორი თითით პირჯვრისმაწერალთა შესახებ მოსკოვის დიდი კრების (1666-1667) შავად ნაწერ საქმეებში: "აღიარებენ ორ ღმერთს, ან ორ ძეს: პირველად ორ თითში, საჩვენებელსა და შუაში, მეორედ კი სამ არათანაბარ თითბში, პირველ დიდში, მეოთხესა და მეხუთეში, რომლებიც დახრილია იმ ორის ქვეშ. და ამბობენ, თითქოსდა ის სამი არათანაბარი და განსხვავებული თითები წმიდა სამებააო" (დედანი: "Се исповѣдаша два Бога, или два Сына: единаго Бога убо Божество в двохъ перстахъ, въ указательномъ и въ среднемъ, а втораго Бога в тріехъ неравныхъ перстахъ, въ великомъ первомъ пер-стѣ, и въ четвертомъ и въ пятомъ, въ меншихъ, кои суть на¬клонены подъ тѣ двѣма. И глаголаша, яко тѣ три неравныя и разныя персты есть святая Троица" (Субботин, ІІ, с. 272, примеч. 2). შეად. დიაკვან თევდორეს ეპისტოლეს შვილ მაქსიმესადმი: "... სამი თითი (ახალმოწესეთა თქმით) უბრალოდ იკვრება, ხოლო ჯვარს ვიწერთ ორი თითით, რომელიც გამოხატავენ ქრისტეს ორ ბუნებასა და ორ ნებას, და არა ორ ძეს. დე შორს იყოს ჩვენგან ამგვარი გმობა!" (დედანში: "...три персты [по словам новообрядцев] слагаем просто, а крест начертаем на себе двема персты, которыя образуют во Христе два существа и две воли, а не два Сына. Далече буди от нас таковая хула!" (Субботин, VT с. 167).

______________

სამთითიანი პირჯვრისწერის სწორედ ასეთ განმარტებებს ვხვდებით რუსულ ახალმოწესეობრივ საღვთისმსახურებო თვენში (Часослов), სადაც მოთავსებულია სპეციალური სტატია იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა გადავიწეროთ პირჯვარი: (განხეთქილებამდე ასეთი სტატიები შეჰქონდათ არა თვენში, არამედ ფსალმუნთა გამოცემებში). ამ განმარტების თანახმად სამი ერთად შეკრული თითი (დიდი, საჩვენებელი და შუა), აღნიშნავენ სამებას, ხოლო დანარჩენ თითებს (ანუ მოკეცილ ორ თითს - მთარგმნ.) არანაირი მნიშვნელობა არ ენიჭება. ჩვენთვის ცნობილია ამგვარი სტატიების ორი ვერსია - უფრო ადრინდელი (ის წარმოდგენილია, მაგალითად, 1828 წ. საღვთისმსახურებო თვენში) (Часослов, 1828, л. 3 об. и сл. См. тот же текст в белградском Часослове 1842 г., с. 10-16) და მისი გვიანდელი გადამუშავება (რომელიც წარმოდგენილია, მაგალითად, 1961 წლის თვენში) (Часослов, 1961, л. 5-11 об. См. тот же текст в белградском Часослове 1908 г., с. 10-21, и в болгарском переводе - в Часослове 1921 г., с. 5-10; ср. также сокращенные варианты в киевском учебном Часослове 1907 г. и в варшавском Часослове 1925 г.). პირველ ვერსიაში ორი თითით პირჯვრისმაწერლებს ადანაშაულებენ იმაში, რომ ისინი მისდევენ სომხურ სწავლებას; ამგვარ ბრალდებას გააჩნია გარკვეული ტრადიცია, რომელზეც ქვემოთ შევჩერდებით. ხოლო მეორე ვერსიაში ეს ბრალდება უკვე აღარ გვხვდება და ნათქვამია, რომ გაბატონებული ეკლესიისადმი მორჩილების შემთხვევაში პირჯვარის გადაწერა შეიძლება ორი თითითაც (აქ იგულისხმებიან ედინოვერცები - ავტ.) (იხ.Часослов, 1961, л. 10-10 об.).

ამრიგად, რუსეთის მართლმადიდებელი (ახალმოწესეობრივი) ეკლესიის სწავლებით პირჯვრისსაწერი თითბის წყობა გამოხატავს მხოლოდ სამებას. პარადოქსალურად ეს სწავლება სცილდება კატეხიზატორულ პრაქტიკას: გამონაკლისის გარეშე ყველა რუსი მღვდელმსახური, რომელიც კი ჩვენ გამოვკითხეთ, დარწმუნებული იყო იმაში, რომ სამთთიანი წყობა გამოხატავს სამებასაც და ღმერთკაცობასაც: მათი აზრით, სამების იდეა გადმოიცემა დიდი, საჩვენებელი და შუა თითების შეერთებით, ხოლო ღმერთკაცობის იდეა - არათითისა და ნეკას მოკეცვით (17). ასეთი განმარტება გვხვდება ზოგჯერ "ღვთის სჯულის" სახელმძღვანელოებში, რომლებიც ამით სცილდებიან ეკლესიის ოფიციალურ სწავლებას (18).

______________

17. ასე ფიქრობს მღვდელი იოანე ქრიზოსტომუსიც. ლაპარაკობს რა სამთითიან პირჯვრისწერაზე, ის წერს; "diese drei Finger symboli-sieren diie hl. Dreifaltigkeit die letzten zwei Finger die beiden Naturen in Christo" (Chrisostomus, 1957, с. 175); ამასთან ქრისტოსომუსი იმოწმებს ნიკანორ ბროვკოვიჩს (ნიკანორი, 1890), რომელიც პირჯვრისწერის განმარტებაში არაფერს ამბობს ქრისტეს ორ ბუნებაზე. სამწუხაროდ, ნაშრომში "Раскол и культурный конфликт XVІІ века" ("XVІІ საუკუნის განხეთქილება და კულტურული კონფლიქტი") ჩვენც, სხვა ავტორების მსგავსად, ყურადღება არ მივაქციეთ იმას, რომ ეს აზრი (რომ თითქოსდა მოკეცილი ორი თითი აღნიშნავს ქრისტეს ორ ბუნებას - მთარგმნ.) არ შეესაბამება ეკლესიის ოფიციალურ სწავლებას (იხ.: см.: Успенский, 1992/1996, с. 478 - 479; ср. также: Успенский, 1998/2002, с. 361).

18. ასე, მაგალითად, რუსეთის საზღვარგარეთის ეკლესიის მიერ გამოცემულ სახელმძღვანელოში ვკითხულობთ: "პირჯვრისწერისთვის ჩვენ ვაერთებთ მარჯვენა ხელის თითებს ასე: პირველ სამ თითს (დიდს, საჩვენებელსა და შუას) ვაერთებთ ბოლოებით და თანაბრად ვკრავთ, ხოლო ორ ბოლო თითს (უსახელოსა და ნეკას) ხელისგულზე მოვკეცავთ. შეკრული პირველი სამი თითი ერთად გამოხატავენ ჩვენს რწმენას მამა ღმერთის, ძე ღმერთის და ღმერთ სულიწმიდისადმი, რომელიც არის ერთარსი და განუყოფელი სამება, ხოლო ორი თითი, რომელიც მოკეცილია ხელისგულისკენ, ნიშნავენ, რომ ძე ღმრთისა, იყო რა ღმერთი, გარდამოხდა ციდან და განკაცდა, ანუ ისინი აღნიშნავენ მის ორ ბუნებას - ღვთაებრივსა და კაცობრივს" (დედანი: "для крестнаго знамения мы складываем пальцы правой руки так: три первых пальца (большой, указательный и средний) слагаем вместе концами ровно, а два последних (безыменный и мизинец) пригибаем к ладони. Сложенные три первых пальца вместе выражают нашу веру в Бога Отца, Бога Сына и Бога Духа Святаго, как Единосущную и нераздельную Троицу, а два пальца, пригнутые к ладони, означают, что Сын Божий, по сошествии Своем на землю, будучи Богом, стал че¬ловеком, то есть означают Его две природы — Божескую и человеческую" (Слободской, 1987, с. 37).

______________

ამგვარი გაგებით აღმოჩნდება, რომ თითების წყობის ორივე მეთოდი - ორთითიანიც და სამთითიანიც და მათით პირჯვრისწერა გამოხატავენ ერთსა და იმავე შინაარსს, თუმცა განსხვავდებიან გამოხატვის დონით, ანუ ამისთვის იყენებენ სხვადასხვა თითებს. მიგვაჩნია, რომ სამთითიანი წყობის ამგვარი ინტერპრეტაცია წარმოადგენს ძველმორწმუნეებთან პოლემიკის შედეგად გამოწვეულ გააზრებას (переосмысление). ამგვარი გააზრება პირველად გვხვდება სიმეონ პოლოცკის "სამწყსო კვერთხში" ("Жезл правления"). პასუხობდნენ რა ძველმოწესწეთა ბრალდებებს, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ ორთითიანი წყობა უფრო მდიდრულია თავისი შინაარსით, ვიდრე სამთითიანი წყობა, რადგან ერთსა და იმავე დროს წარმოადგენს სამებისა და ქრისტეს განკაცების დოგმატებს (19), სიმეონ პოლოცკი აცხადებს, რომ სამი თითით პირჯვრისწერააც არსებითად იმავე მნიშნელობისაა: "ამბობენ სქიზმატები, რომ ისინი ორი თითით უკეთ გამოხატავენ განკაცების საიდუმლოს, ვუპასუხებთ: "ჩვენი წყობა ორივე საიდუმლოს უკეთ გამოხატავს, რადგან პირველი სამი თითით აღნიშნავთ დაუსაბამო იპოსტასთა ერთობას, ხოლო მოკეცილი ორი თითით ცის მოდრეკას და ღმრთის თავმდაბლურ განკაცებას..." (დედანში: "Глаголют расколницы, яко они лучше творят две тайне, изобразующе двема перстома два естества Христова, трех же совокуплением три лица Божественная. Ответуем: ИАко много унше [лучше] те обе тайне нами воображаетеся, ибо трех первых перстов соединением первое трех лиц безна-чалное во единстве естества является пребывание: Таже двема последнима преклоненныма перстома последняя тайна, еже есть преклонение небес и смиренное Бога слова вочеловечение, унше являтися может" (Симеон Полоцкий, 1667, л. 60 об. (обличение и возобли-чение 21-е) (19).

______________

19. Ср. в этой связи характерный эпизод во время прений Арсения Суханова с греками (24 апреля 1650 г. в Торговищах): когда зашел спор о значении перстосложения при крестном знамении — выражает ли оно только Троицу, как полагали греки, или Троицу и Богочеловество, как полагали русские, — позвали случившегося там «даскала» Паисия Лигарида, кото¬рый заявил, что перстосложение у русских «лучше» греческо¬го, т. е. более содержательно: «І даскол Лигоридиі сказал всѣмъ имъ: добро у нихъ [русских]; так ещо и лучши нашего. И па-триархъ [Паисий, патриарх иерусалимский], призвав к себѣ доскола Лигоридия, и говорилъ ему, чтоб онъ приіскалъ от писаниі святых о крестном знамениі на оправдание имъ. И даскол говорил: не мочно сыскаті такого оправдания. И патриархъ на него кручинился» (Белокуров, ІІ, с. 42—43).

______________

სიტყვა-სიტყვით იგივეს იმეორებს შემდეგ ათანასე, ხოლმოგორელი არქიეპისკოპოსი წიგნში "Увет духовный" (1682 г.). კიდევ უფრო მკაფიოდ ლაპარაკობს ამის შესახებ პლატონ ლევშინი, მოსკოვის მომავალი მიტროპოლიტი თავის "ძველმორწმუნეთა შეგონებაში" ("Увещание к старообрядцам" (1765 г.)): "საეკლესიო ჩვეულების მიხედვით, როდესაც პირჯვარს გამოვისახავთ, ვკრავთ სამ თითს, ანუ ვაერთებთ დიდს, საჩვენებელსა და შუას; ხოლო დარჩენილ ორ თითს ხელისგულისკენ მოვკეცავთ. ხოლო თქვენ აერთებთ დიდ თითს ორ ბოლო თითთან: ხოლო საჩვენებელსა და შუათითს აღმართავთ... და თუ გკითხავენ რატომ აერთებთ დიდ თითს ბოლო ორ თითთან? თქვენ პასუხობთ, რომ მით, წმიდა სამებაზე მივანიშნებთ. დიახაც რომ ჯეროვანია თითებით წმიდა სამების გამოსახვა. და კვლავ გკითხავთ: დარჩენილი ორი თითით რაზე მიანიშნებთ? თქვენ პასუხობთ: რომ მით ქრისტეს ორბუნებოვნებას წარმოაჩენთ, ღვთაებრივსა და კაცობრივს. ძალზედ ჯეროვანია, თითების შეკვრა და მათით ქრისტეს ორბუნებოვნების გამოსახვა. მაშ მოდი ახალ თქვენ გვკითხეთ: "რას გამოსახავთ სამი შეერთებული თითით: დიდით, საჩვენებელითა და შუათი. ჩვენ იმწამსვე გიპასუხებთ, რომ მათით გამოვსახავთ წმიდა სამებას. და თუ კვლავ გვკითხავთ: რას გამოსახავთ დარჩენილი ბოლო ორი თითით? გიპასუხებთ, რომ მათით ქრისტეს ერთ იპოსტასში შეერთებულ ორ ბუნებას წარმოვაჩენთ. მაშ რა განსხვავებაა თქვენსა და ჩვენს შორის? არავითარი".

პლატონის "შეგონებანი" მრავალჯერ გამოიცა, რამაც ხელი შეუწყო ამგვარი განმარტების გავრცელებას. მას, სხვათა შორის, ძველმოწესეებთან პოლემიკისას (1790 წ.) იმეორებს ნიკიფორ თეოტოკიც, რუსეთში დაფუძნებული ბერძენი, რომელსაც აქ ეპისკოპოსადაც ხელი დაასხეს: "თქვენ, ისევე როგორც ჩვენ, პირჯვარს სამი შეერთებული თითით იწერთ. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ თქვენ, აერთებთ ბოლო ორ თითს პირველთან, და აღმართავთ შუასა და საჩვენებელს, ხოლო ჩვენ, ვაერთებთ პირველ სამ თითს და ბოლო ორს მოვკეცავთ. ასეთი პირჯვრისწერით თქვენც და ჩვენც სამების საიდუმლოსა და იესუ ქრისტეს ორბუნებოვნებას ვაღიარებთ. მაგრამ, ჩვენ, როდესაც წინა პლანზე ვაყენებთ პირველ სამ თითს, ყოველივეს მიზეზად მიუწვდომელ ღმერთს ვაღიარებთ; ხოლო ბოლო ორის მოკეცვით, ღმრთის ძის თავმდაბლურ განკაცებას და ჯვარს (sic!) წარმოვაჩენთ, ხოლო ხელისგულთან მათი მიერთებით, ერთ იპოსტასში ორი ბუნების შეერთებას მივანიშნებთ. ხოლო თქვენ, ყოველგვარი მიზეზ გარეშე აღგიმართავთ ორი თითი და ამბობთ სამის ნაცვლად ორით უნდა გადავიწეროთო პირჯვარი" (დედანში: "...Вы, равно как и мы, тремя соединенными перстами знамение Креста знаменуете. Различие же состоит в сем, что вы, соединив два последние с первым, простерши же междусредние, мы же, соединив три первые перста и наклонивши два последние, Крест из ображаем, так, что вами равно и нами таинство Троицы и два естества Иисуса Христа означаются. Но мы, простирая три первые перста, тройственнаго Бога первою всех виною быть показуем; наклоняя же два последние, сни-схождение Божественное и смирение воплощения и Креста Сына Божия [sic!], к руке же оные соединяя, два естества его, в одной ѵпостаси соединенныя, означаем. Вы же, без всякой причины два средние перста простирая, дву¬мя, а не тремя перстами креститься должно, сказываете"). იგივეს ამბობს ასევე პ. ს. სმირნოვი, რომელიც ამავე დროს პლატონის "შეგონებას" ვითარც ეკლესიის შეხედულებად იმოწმებს.

როგორც ვხედავთ, ჩვენთვის საინტერესო გააზრება ჩნდება ძველმორწმუნეებთან პოლემიკის კონტექსტში, თანაც ის გამოითქმება ყოველთვის როგორც კერძო აზრი და არ გამოხატავს ეკლესიის ხმას.

გაგრძელება მომდევნო გვერდზე

***

ციტირებული ლიტერატურა:

ААЭ, І—IV — Акты, собранные... Археографическою экспедициею Академии наук, т. І—ІѴ. СПб., 1836.
АИ, І—V — Акты исторические, собранные и изданные Археографическою комиссиею, т. І—V. СПб., 1841.
Акты Московского Патриаршего Престола, 1929 — Акты Московского Патриаршего Престола: Акт по вопросу о снятии клятв Собора 1666—1667 гг. [Указ Временного Патриаршего Синода от 28 апреля 1928 г. митрополиту Евлогию с приложением «Деяния Архипастырей Православной Святой Церкви, возглавляемых Московской Патриархией»]. — «Церковный Вестник Западно-Европейской Епархии / Le Messager de l'Eglise Russe a l'Etranger», № 6, июнь 1929 г. (с. 3—6).
Алмазов, І—ІІІ — А. Алмазов. Тайная исповедь в православной Восточной церкви: опыт внешней истории. Исследование преимущественно по рукописям, т. І—ІІІ. Одесса, 1894 [т. І. Общий устав совершения исповеди; т. ІІ. Специальные уставы, отдельные молитвословия и церковно-гражданские постановления, относящиеся к исповеди; т. ІІІ. Приложения]. Репринт: М., 1995 (видимо, ввиду плохого качества оригинала отдельные страницы в этом издании набраны заново).
Ангелов, 1977 — Боню Ангелов. Дамаскин Студит. — В изд.: Боню Ангелов. Из историята на старобългарската и възражденската литература. София, 1977 (с. 88—95).
Антонов, 1897 — Е. Антонов. Воспоминания о жизни в расколе и обращении в православие. М., 1897.
Апресян, 1995 — Ю. Д. Апресян. Перформативы в грамматике и в словаре. — В изд.: Ю. Д. Апресян. Избранные труды, т. ІІ. [М., 1995] (с. 198—218).
Апресян, 1995а — Ю. Д. Апресян. Глаголы моментального действия и перформативы в русском языке. — В изд.: Ю. Д. Апресян. Избранные труды, т. ІІ. [М., 1995] (с. 219—241).
Арнобий, 1994 — Арнобий. О numina. Перевод, предисловие и комментарии И. В. Максимовой. — «Религия и община в древнем Риме». М., 1994 (с. 204—214).
Арранц, 1988 — М. Арранц. Чин оглашения и крещения в древней Руси. — «Символ», т. 19, 1988, июнь (с. 69—100).
Афанасий Холмогорский, 1682 — [Афанасий, архиепископ Холмогорский]. Увет духовный. М., 1682.
Афанасьев, І—ІІІ — А. Н. Афанасьев. Поэтические воззрения славян на природу: Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов, ч. І—ІІІ. М., 1865—1869. Репринты: The Hague — Paris, 1969—1970 ( = «Slavistic Printings and Reprintings», vol. CCXIV/1—3); М., 1994. Ср.: А. Н. Афанасьев. Поэтические воззрения славян на природу: Справочно-библиографические материалы. М., 2000.
Барсков, 1912 — Я. Л. Барсков. Памятники первых лет русского старообрядчества. СПб., 1912. Оттиск из «Летописи занятий имп. Археографической комиссии», т. XXTV.
Барсов, 1869 — Ник. Барсов. Из неизданных памятников древней русской литературы: Послание патриарха Иова к грузинскому митрополиту Николаю. — «Христианское чтение», 1869, ч. 2 (с. 858—
893).
Е. Барсов, 1867 — Елпидифор Барсов. Андрей Родионов — ученик Семена Денисова (Материалы для истории русского раскола). — «Труды Киевской Духовной Академии», 1867, т. І (с. 48—81).
Белокуров, І—ІІ — Сергей Белокуров. Арсений Суханов, ч. І—ІІ (ч. І: Биография Арсения Суханова; ч. ІІ, вып. 1: Сочинения Арсения Суханова. М., 1891—1893. Оттиски из ЧОИДР, 1891, кн. 1 и 2; 1894, кн. 2.
Белокуров, 1887 — Посольство дьяка Федота Елчина и священника Павла Захарьева в Дадианскую землю (1639—1640 гг.). С предисловием С. А. Белокурова. — ЧОИДР, 1887, кн. 2 (отд. І, с. 257—
376).
Беляев, 1863 — Ив. Беляев. Наказные списки соборного уложения 1551 г. или Стоглава. М., 1863.
Бенвенист, 1995 — Эмиль Бенвенист. Словарь индоевропейских социальных терминов. Пер. с франц. М., [1995]. Перевод книги: Benveniste, I—II.
Бенешевич, І—ІІ — Древне-славянская кормчая XTV титулов без толкований. Труд В. Н. Бенешевича, т. І—ІІ. СПб. — София, 1906— 1987. Том І (СПб., 1906) — ІІ (София, 1987). Репринт I тома: Syntagma XIV titulorum sine scholiis... Leipzig, 1974 (= «Subsidia byzantina lucis ope iterata», vol. II b).
Бодянский, 1871 — Московский собор [1678 г.] о житии благоверныя княгини Анны Кашинския. [Публикация О. Бодянского]. — ЧОИДР, 1871, кн. 4 (отд. І, с. 45—62).
Бубнов, 1985 — Н. Ю. Бубнов. Спиридон Потемкин и его книга. — ТОДРЛ, т. XL. Л., 1985 (с. 345—363).
Бубнов, 1995 — Н. Ю. Бубнов. Старообрядческая книга в России во второй половине XVH в. (Источники, типы и эволюция). СПб., 1995.
Булгаков, 1913 — С. В. Булгаков. Настольная книга для священно-церковно-служителей (Сборник сведений, касающихся преимущественно практической деятельности отечественного духовенства). М., 1913. Репринт: [М.], 1993.
Быкова и Гуревич, 1958 — Т. А. Быкова, М. М. Гуревич. Описание изданий, напечатанных кириллицей. 1689 — январь 1725 г. М.— Л., 1958 (= «Описание изданий, напечатанных при Петре І», [вып.] ІІ).
Виноградов, 1866 — Иоанн Виноградов. О Феодоритовом слове: Опыт библиографического исследования о двуперстии. М., 1866.
Вургафт и Ушаков, 1996 — [С. Г. Вургафт, А. И. Ушаков]. Старообрядчество: лица, события, предметы и символы. Опыт энциклопедического словаря. М., 1996.
Гаврилюк, 2001 — Павел Гаврилюк. История катехизации в древней церкви. М., 2001.
Герберштейн, 1988 — Сигизмунд Герберштейн. Записки о Московии. [Пер. с нем. А. И. Малеина и А. В. Назаренко]. М., 1988.
Гоголь, І—XJV — Н. В. Гоголь. Полное собрание сочинений, т. І— XDV. М., 1937—1952.
Голубинский, І—ІІ, атлас — Е. Голубинский. История русской церкви, т. І (1-я половина тома, изд. 2-е, испр. и доп. М., 1901; 2-я половина тома, изд. 2-е, испр. и доп. М., 1904) — ІІ (1-я половина тома. М., 1900; 2-я половина тома. М., 1917); Археологический атлас ко второй половине І-го тома Истории русской церкви (М., 1906). То же: ЧОИДР, 1901, кн. 3; 1904, кн. 2; 1900, кн. 1; 1916, кн. 4; 1906, кн. 2. Ср. репринты: The Hague — Paris, 1969 (= «Sla-vistic Printings and Reprintings», vol. CXVII/1—5); М., 1997—1998 (= «Материалы по истории церкви», кн. 16—19); дополнением к последнему изданию является книга: А. Ю. Полозов, И. В. Соловьев. Жизнь и труды академика Е. Е. Голубинского. С приложением «Воспоминаний» Е. Е. Голубинского и именного указателя к «Истории русской церкви». М., 1998 (= «Материалы по истории церкви, кн. 20); «Археологический атлас... » в этом издании воспроизведен не был. При ссылках римская цифра обозначает том, арабская — половину тома.
Голубинский, 1903 — Е. Голубинский. История канонизации святых в русской церкви. Изд. 2-е. М., 1903. Оттиск из ЧОИДР, 1903, кн. 1.
Голубинский, 1905 — Е. Голубинский. К нашей полемике с старообрядцами (Дополнения и поправки к полемике относительно общей ее постановки и относительно главнейших частных пунктов разногласия между нами и старообрядцами). М., 1905. Оттиск из ЧОИДР, 1905, кн. 3.
Голубцов, 1892 — Памятники прений о вере, возникших по делу королевича Вальдемара и царевны Ирины Михайловны, собранные Александром Голубцовым. — ЧОИДР, 1892, кн. 2 (отд. 2, с. 1—350).
Горский и Невоструев, І—ІІІ — [А. В. Горский, К. И. Невоструев]. Описание славянских рукописей московской Синодальной библиотеки, отд. І—ІІІ. М., 1855—1917 (отд. ІІІ, ч. 2 представляет собой отдельный выпуск ЧОИДР, 1917, кн. 4). Репринт: Wiesbaden, 1964 (= «Monumenta linguae slavicae dialecti veteris: Fontes et dis-sertationes», t. II). При ссылках римская цифра обозначает отдел, арабская — часть. Ср.: Е. М. Витошинский. Указатель именной и предметный к труду А. В. Горского и К. И. Невоструева... Варшава, 1915. Репринт: Wiesbaden, 1966 (= «Monumenta linguae slavicae dialecti veteris: Fontes et dissertationes», t. VI).
Григорий, І—ІІ — Григорий [Постников]. Истинно древняя и истинно православная Xристова церковь: Изложение в отношении к глаголемому старообрядству. Изд. 2-е Братства св. Петра митрополита,
ч. І—ІІ. М., 1883.
Дело об Аввакуме... 1667 г. — Изложение дела об Аввакуме, Лазаре, Епифании, Федоре и подъяке Федоре 1667 г. — «Братское слово», 1876, кн. 1 (с. 49—144).
Деяния собора 1666 г. — Деяния Московского собора о разных церковных исправлениях в 1666 году. — «Братское слово», 1876, кн. 1 (с. 49—144).
Деяния соборов 1666—1667 гг. — Дѣянія московскихъ соборовъ 1666 и 1667 годов. Изд. братства св. Петра митрополита. М., 1881. Репринт: Farnborough (Gregg International Publishers), 1969.
Димитрий Ростовский, 1755 — [Димитрий, митрополит Ростовский]. Розыскъ о Расколнической брынской Вѣрѣ, о Ученіи ихъ, о Дѣлахъ ихъ и Из'явленіе яко Вѣра ихъ не права, Ученіе ихъ ду-шевредно и Дѣла ихъ не богоугодна. М., 1755.
Дмитриевский, 1884 — Алексей Дмитриевский. Богослужение в русской церкви в XV! веке, ч. І: Службы круга седмичного и годичного и чинопоследования таинств. Историко-археологическое исследование. Казань, 1884. То же: Приложения. Казань, 1884.
Добротолюбие, 1793, І—]V — Добротолюбіе или словеса и главизны священнаго трезвѣнія, собранныя от писаній святыхъ и богодух-новенныхъ отецъ, въ немже нравственнымъ по дѣянію и умозрѣ-нію любомудріемъ умъ очищается и просвѣщается и совершенъ бываетъ. Переведено съ Елліногреческаго языка [переводчик — Паисий Величковский], ч. І—FV. М., 1793. Репринт: Добротолю-біе. La philocalie slavonne de Pai'ssy Velitchkovsky. Reproduction anastatique integrale de l'edition princeps: Moscou, 1793. Soignee et presentee par Dan Zamfiresco. Bucarest, 1990.
Добротолюбие, 1895—1900, І—V — Добротолюбие в русском переводе [Феофана Исповедника], дополненное. Изд. 2-е, т. І—V. М., 1895—1900.
Доп. АИ, І—XH — Дополнения к Актам историческим, собранные и изданные Археографическою комиссиею, т. І—XH. СПб., 1846— 1875.
Дружинин, 1914 — В. Г. Дружинин. Пустозерский сборник. СПб., 1914 (= «Памятники первых лет русского старообрядчества», ІІІ).
Дружинин, 1923 — В. Г. Дружинин. Поморские палеографы начала XVm столетия. — «Летопись занятий Археографической комиссии за 1918 год», вып. 31. Пг., 1923 (с. 1—66). Имеется отд. оттиск: Пг., 1921.
Дружинин, 1926 — В. Г. Дружинин. Дополнение к исследованию о поморских палеографах начала XVm века. — «Летопись занятий Археографической комиссии за 1923—1925 годы», вып. 33. Л., 1926 (с. 100—102).
Дьяченко, 1899 — Полный церковнославянский словарь (со внесением в него важнейших древнерусских слов и выражений). Составил Григорий Дьяченко. М., 1899. На титульном листе указан 1899 г., на обложке — 1900 г.; имеется также стереотипное издание 1900 г. Репринт: М., 1993.
Жмакин, 1881 — Василий Жмакин. Митрополит Даниил и его сочинения. М., 1881. Оттиск из ЧОИДР, 1881, кн. 1—2.
Зеленоградский, 1991 — М. Л. Зеленоградский [М. Л. Гринберг]. Жизнь и деятельность архиепископа Андрея (князя Ухтомского). М., 1991.
Зеньковский, 1970 — Сергей Зеньковский. Русское старообрядчество: Духовные движения семнадцатого века. Munchen, [1970] (= «Fo-rum slavicum», 21). Репринт: М., 1995.
Зиборов, 1992 — В. К. Зиборов. Арсений Грек. — Сл. книжников, 1992 (с. 105—108).
Игнатий, 1849 — Игнатий [Семенов], архиепископ воронежский и задонский. История о расколах в церкви Российской. СПб., 1849.
Игнатий Римский-Корсаков, 1857 — Посланія блаженнаго Игнатія [Римского-Корсакова], митрополита Сибирскаго и Тобольскаго, изданныя въ Православномъ Собесѣдникѣ. Казань, 1857.
Идея Рима... — L'idea di Roma a Mosca: secoli XV—XVI. Fonti per la storia del pensiero sociale russo. Direzione della ricerca Pierangelo Catalano, Vladimir T. Pasuto / Идея Рима в Москве XV—XVI века. Источники по истории русской общественной мысли. Отв. редакторы П. Каталано, В. Т. Пашуто. Roma, [1993] (= «Da Roma alla Terza Roma: Documenti e studi». Documenti, I). Ср. предварительную публикацию под тем же названием: М., 1989.
Каган и Лурье, 1988 — М. Д. Каган, Я. С. Лурье. Ефросин. — Сл.
книжников, ІІ/1, 1988 (с. 227—236).
Каган, Понырко и Рождественская, 1980 — М. Д. Каган, Н. В. По-нырко, М. В. Рождественская. Описание сборников XV в. кни-гописца Ефросина. — ТОДРЛ, т. XXXV, 1980 (с. 3—300).
Каптерев, І—ІІ — Н. Ф. Каптерев. Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович, т. І—ІІ. Сергиев Посад, 1909—1912. Оттиск из «Богословского вестника» за 1908—1911 гг. Репринт: М., 1996.
Каптерев, 1913 — Н. Ф. Каптерев. Патриарх Никон и его противники в деле исправления церковных обрядов: Время патриаршества Иосифа. Изд. 2-е. Сергиев Посад, 1913.
Карамзин, І—XH — Н. М. Карамзин. История государства российского. Изд. 5-е, т. І—XH. Издание И. Эйнерлинга. СПб., 1842—1843. Ключь или алфавитный указатель к Истории государства российского Н. М. Карамзина, составленный и ныне дополненный, исправленный и приспособленный к пятому ея изданию П. Строевым, и двадцать четыре составленныя Карамзиным и Строевым родословные таблицы князей российских. Издание И. Эйнерлин-га. СПб., 1844. Репринт (в четырех книгах): М., 1988.
Керженские ответы, 1906 — Ответы Александра диакона (на Кер-женце), поданные нижегородскому архиепископу Питириму в 1819 [sic! читай: 1719] году. [Нижний Новгород, 1906]. Бесплатное приложение к журналу «Старообрядец» за 1906 год. Репринт: Sine loco et anno, [1994] (Издание по благословению преосвященного митрополита Алимпия Московского и всея Руси: Библиотека журнала «Церковь»; относительно даты переиздания см.: Вур-гафт и Ушаков, 1996, с. 87). Ответы на 130 вопросов, предложенных 1 августа 1716 г. архимандритом Питиримом (впоследствии архиепископом нижегородским) старообрядцам Диаконова согласия; ответы были закончены 4 мая 1719 г. и вручены Питири-му 15 мая 1719 г. Автором ответов был, видимо, Андрей Денисов (см.: Дружинин, 1923).
Кирилл Иерусалимский, 1822 — Святаго отца нашего Кирилла архиепископа Иерусалимскаго огласительные и тайноводственные поучения, с Еллино-Греческаго на Российский язык переведенные по назначению Святейшаго Правительствующаго Синода, в Ярославской семинарии. Новое издание 2-е. М., 1822.
Кирилл Иерусалимский, 1855 — Кирилл Иерусалимский. Творения. М., 1855 (= «Творения святых отцев в русском переводе, издаваемые при Московской духовной академии», т. XXV).
Кириллова книга, 1644 — Книга иже во святых отца нашего Кирилла Иеросалимского на осмый век. М., 1644.
Книга о вере, 1596 — Книга о вере... Вильна, ок. 1596.
Книга о вере, 1620 — Книга о вере... Киев, ок. 1620.
Книга о вере, 1648 — Книга о вере. М., 1648.
Князевская и др., 1971 — Успенский сборник XH—XDJ. вв. Изд. подготовили О. А. Князевская, В. Г. Демьянов, М. В. Ляпон. М.,1971.
Кормчая, 1650 — Кормчая. М., 1650. Ср. переиздание (с сохранением фолиации): Кормчая. Напечатана с оригинала патриарха Иосифа, половина 1-я — 2-я. М., 1912—1913 (Бесплатное приложение к старообрядческому церковно-общественному журналу «Церковь» за 1912 г.). Продолжающаяся фолиация в обеих половинах. Ср. также репринтное воспроизведение переиздания 1912—1913 гг.:
Кормчая (Номоканон). Отпечатана с подлинника Патриарха
Иосифа. СПб., 1997.
Красносельцев, 1896 — Н. Ф. Красносельцев. «Прение Панагиота с Азимитом» по новым греческим спискам. — «Летопись Историко-филологического общества при имп. Новороссийском университете», т. VL Византийское отделение, вып. ІІІ. Одесса, 1896 (с. 295—328).
Крыжановский, 1890 — Е. М. Крыжановский. О требнике киевского митрополита Петра Могилы. — В изд.: Е. М. Крыжановский. Собрание сочинений, т. І. Киев, 1890 (с. 87—165).
Лаврентий Зизаний, 1596 — Лаврентий] З[изаний]. Наука ку читаню и розумѣню писма словенского. Вильна, 1596.
Лаврентий Зизаний, 1596а — Л[аврентий] З[изаний]. Грамматіка сло-венска съвершеннаг[о] искуства осми частій слова и иных нужд-ных. Вильна, 1596. Репринт: Лаврентій Зизаній. Граматика сло-венська. Підготовка факсимільного видання та дослідження па-м'ятка В. В. Німчука. Киі'в, 1980.
Лаврентий Зизаний, 1627 — [Лаврентий Зизаний]. Большой катехизис.М., 1627.
Лавров, 1899 — П. А. Лавров. Дамаскин Студит и сборники его имени «дамаскины» в юго-славянской письменности. — «Летопись Историко-филологического общества при имп. Новороссийском университете», т. VH. Византийское отделение, вып. IV. Одесса, 1899 (с. 305—384).
Лопарев, І—ІІІ — Хрисанф Лопарев. Описание рукописей имп. Общества любителей древней письменности, ч. І—ІІІ. СПб., 1892— 1899 (Изд. ОЛДП, т. С, GV, СXIV).
Лукьяненко, І—ІІ — [В. И. Лукьяненко]. Каталог белорусских изданий кирилловского шрифта XVI—XVH вв., вып. І—ІІ. Л., 1973 1975.
Любомиров, 1924 — П. Г. Любомиров. Выговское общежительство: Исторический очерк. М. — Саратов, 1924. Переиздано (по заказу рижских старообрядцев) без указания имени автора и под другим названием: Виноград российский. [М., 1992].
Макарий, І—VH — Макарий [Булгаков]. История русской церкви, кн. І—VH. М., 1994—1997. Кн. І воспроизводит изд.: Макарий [Булгаков]. История христианства в России до равноапостольного князя Владимира как Введение в Историю русской церкви. Изд. 2-е, испр. СПб., 1868. Кн. ІІ—VH воспроизводят изд.: Макарий (Булгаков). История русской церкви, т. І—XH. Изд. 2-е, испр. СПб., 1868—1910; ср. репринт: Dusseldorf, 1968—1969 (=«Slavica-Re-print», No. 13—24).
Макарий, 1875 — Макарий [Булгаков]. Правило Стоглавого собора о двуперстии с исторической точки зрения. — «Братское слово»,1875, кн. І, отд. ІІ (с. 20—63).
Максим Грек, 1588—1595 — Максим Грек. О крестном знамении.
[Вильна, ок. 1588—1595]. Максим Грек, І—ІІІ — Максим Грек. Сочинения, т. І—ІІІ. Казань,
1859—1862.
Максимов, І—XX — С. В. Максимов. Собрание сочинений, т. І—XX. СПб., [1908—1913].
Мельников, І—VH — П. И. Мельников (Андрей Печерский). Полное собрание сочинений. Изд. 2-е, т. І—VH. СПб., 1909.
Молдован, 1984 — А. М. Молдован. «Слово о законе и благодати» Илариона. Киев, 1984.
Никанор, 1869 — Никанор [Бровкович], архимандрит. О перстосложе-нии для крестного знамения и благословения в обличение неправды мнимых старообрядцев. — «Православный собеседник», 1869, ч. 2 (с. 3—17, 95—134, 191—224, 311—342), ч. 3 (с. 3—34).
Никанор, 1890 — Никанор [Бровкович], архиепископ херсонский и одесский. О перстосложении для крестного знамения и благословения. Беседа. СПб., 1890.
Никифор, 1801 — Никифор (Феотоки), архиепископ астраханский. Ответы на вопросы старообрядцев. Изд. 2-е. М., 1801.
Никифоровский, 1891 — Иван Никифоровский. Несколько слов относительно взгляда проф. Н. Ф. Каптерева на перстосложение древних киевлян, сербов и греков. — «Xристианское чтение», 1891, ч. 2 (с. 110—140, 283—316).
Никольский, 1907 — Константин Никольский. Пособие к изучению устава богослужения православной церкви. Изд. 7-е, испр. и доп. СПб., 1907. Репринт: [М., 1994].
Н. Никольский, 1916 — Н. Никольский. Сочинения соловецкого инока Герасима Фирсова по неизданным текстам (к истории севернорусской литературы XVH в.). Пг., 1916 (ПДП, вып. CLXXXVIII).
О перстосложении..., 1874 — О перстосложении для крестного знамения (Краткое исследование). Псков, 1874.
О снятии клятв..., 1930 — О снятии клятв со старообрядцев. — «Старообрядческий календарь на 1930 год. Изд. Председателя Духовной Комиссии старообрядцев Латвии наставника Авдея Иосифовича Екимова. Год издания четвертый. Sine loco et anno (c. 67—69).
Павел Алеппский, І—V — Путешествие антиохийского патриарха Макария в Россию в половине XVH века, описанное его сыном архидиаконом Павлом Алеппским. Перевод с арабского Г. Мур-коса, вып. І—V. М., 1896—1900. Оттиски из ЧОИДР, 1896, кн. 4; 1897, кн. 4; 1898, кн. 3 и 4; 1900, кн. 2.
Павел Домжив Люткович и Сильвестр, 1618 — Събраніе въкратце словес от Божественаго писанія и з' обисненіем' изложенія Святых апостолъ двунадесяти арътикуловъ православныя вѣры. Пра-цею и стараньемъ іеромонаха Павла Домжива Лют'ковича, іеро-діакона Селивестра. Угорцы, 1618.
Павел Прусский, 1868 — Из воспоминаний инока Павла (Прусского).М., 1868.
Павлов, 1878 — А. Павлов. Критические опыты по истории древнейшей греко-русской полемики против латинян. СПб., 1878.
Павлов, 1897 — А. Павлов. Номоканон при Большом Требнике. Изд. 2-е, от начала до конца переработанное. М., 1897.
Паисий, 1881 — Грамота константинопольского патриарха Паисия І к московскому патриарху Никону. — «Xристианское чтение», 1881,
ч. 1 (с. 303—353, 539—595). Ср. отдельный оттиск: СПб., 1881.
Пам. старообр. письм. — Памятники старообрядческой письменности (Сочинения Игнатия Соловецкого. Возвещение от сына духовна-го ко отцу духовному. Список с писем страдальческих священно-протопопа Аввакума).СПб., 2000.
Пафнутий, 1876 — Записки по народным беседам иеромонаха Пафну-тия, І. О церковных обрядах. — ЧОИДР, 1876, отд. V (с. 199—215).
Петканова-Тотева, 1965 — Д. Петканова-Тотева. Дамаскините в бъл-гарската литература. София, 1965.
Петр Дамаскин, 1874, І—ІІ — Петр Дамаскин. Творения... в русском переводе с еллино-греческаго, кн. І—ІІ. М., 1874.
Петр Дамаскин, 1905, І—ІІ — Петр Дамаскин. Творения... в русском переводе с еллинно-греческаго [sic!], кн. І—ІІ. Киев, 1905. Продолжающаяся пагинация в обеих книгах. Репринт: [М., 1993].
Петр Могила, 1696 — Петр Могила. Православное исповедание веры соборныя и апостольския церкви восточныя. М., 1696.
Платон, І—ІІІ — Платон. Сочинения, т. І—ІІІ. М., 1968—1972.
Платон Левшин, 1765 — [Платон Левшин]. Увещаніе во утвержденіе истинны и въ надежду дѣйствія любви евангельскія. СПб., 1765.
Плутарх, 1996 — Плутарх. Об Исиде и Осирисе. — В изд.: Плутарх. Исида и Осирис. Киев, 1996 (с. 5—70).
Подосинов, 1999 — А. В. Подосинов. Ex oriente lux: Ориентация по странам света в архаических культурах Евразии. М., 1999.
Поморские ответы, 1884 — Поморские отвѣты. Напечатаны в Ма-нуиловском Никольском монастыре 1884 года. Ответы на 106 вопросов, предложенных в 1722 г. иеромонахом Неофитом старообрядцам Поморского согласия. Автором ответов принято считать Андрея Денисова.
Понырко и Юхименко, 2002 — Н. В. Понырко и Е. М. Юхименко. Комментарии. — В изд.: Семен Денисов. История об отцах и страдальцах соловецких. Лицевой список из собрания Ф. Ф. Мазурина. Изд. подготовлено Н. В. Понырко и Е. М. Юхименко. М., 2002(с. 173—223).
Попов, 1875 — Андрей Попов. Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против латинян (X—XV в.). М., 1875. Репринт: London, 1972 (= «Variorum Reprint», S7).
Протасьева, І—ІІ — Т. Н. Протасьева. Описание рукописей Синодального собрания (не вошедших в описание А. В. Горского и К. И. Невоструева), ч. І—ІІ. М., 1970—1973.
Псалтырь, 1641 — Псалтирь. М., 1641.
Псалтырь, 1642 — Псалтирь. М., 1642.
Псалтырь, 1645, сентябрь — Псалтирь. М., 1641. Издана 20 сентября 1645 г.
Псалтырь, 1645, декабрь — Псалтирь. М., 1641. Издана 6 декабря1645 г.
Псалтырь, 1650—Псалтирь. М., 1641. Издана 5 декабря 1650 г. Псалтырь, 1651 — Псалтирь. М., 1651.
Псалтырь следованная, 1642 — Псалтирь с восследованием. М., 1642. Псалтырь следованная, 1649 — Псалтирь с восследованием. М., 1649. Псалтырь следованная, 1651 — Псалтирь с восследованием. М., 1651. ПСЗ, І—XLV — Полное собрание законов Российской империи с 1649 года [Собрание 1-е: с 1649 по 12 декабря 1825 г.], т. І—XLV.СПб., 1830.
ПСРЛ, І—XLI — Полное собрание русских летописей, т. І—XLH. СПб./Пг./Л. — М., 1841—2002. При ссылках на это издание римская цифра обозначает том, арабская — часть (если таковая имеется) и выпуск.
РИБ, I—XXXIX — Русская историческая библиотека, издаваемая Археографическою комиссиею, т. I—XXXIX. СПб./ Пг./Л., 1872—1927.
Рукописная кормчая..., 1860 — Рукописная кормчая XV века [описание Кормчей 1493 г. (ГПБ, Солов. 858/968)]. — «Православный собеседник», 1860, ч. 2 (с. 202—218, 306—338).
Русинов, 1988 — В. Н. Русинов. «Сказание о Мелетии Антиохийском» и споры по церковно-обрядовым вопросам на Руси в XIII—XVI веках. — «Идеология и культура феодальной России». Горький, 1988 (с. 35—47).
Свидетельство о перстосложении..., 1864 — Свидетельство грека о перстосложении для крестного знамения из первой четверти XVII века. — «Православный собеседник», 1864, ч. 2 (с. 76—91).
Симеон Полоцкий, 1667 — [Симеон Полоцкий]. Жезл Правления... М.,1667.
Скрижаль, 1656 — Скрижаль. М., 1656. Книга (сборник) «Скрижаль», присланная московскому патриарху Никону константинопольским патриархом Паисием в 1653 г. и переведенная с греческого, была закончена печатанием в октябре 1655 г.; дополнительные статьи к ней были напечатаны в июне 1656 г.
Сл. книжников, І—ІІІ — Словарь книжников и книжности Древней Руси, вып. I—III. Л./СПб., 1987—1993. Вып. I (XI — первая половина XIV в.). Л., 1987. Вып. II (вторая половина XIV — XVI в.), ч. 1—2. Л., 1988—1989. Вып. III (XVII в.), ч. 1—4. СПб., 1992-2004. Вып. III, ч. 4 (СПб., 2004) содержит дополнения к предшествующим выпускам (с. 321—877).
Слободской, 1987 — Закон Божий для семьи и школы со многими иллюстрациями. Составил протоиерей Серафим Слободской. Изд. 4-е. Holy Trinity Monastery, Jordanville, 1987 [Изд. 1-е — там же, 1967].
Служебник, 1667 — Служебник. М., 1667.
Смирнов, 1889 — П. Смирнов. Из истории полемики с расколом. — «Православное обозрение», 1889, т. ІІ, май-июнь (с. 162—189).
Смирнов, 1904 — П. Смирнов. О перстосложении для крестного знамения и благословения. — «Xристианское чтение», 1904, ч. 1
(с. 24—44, 214—237, 378—405).
Смирнов, 1909 — П. С. Смирнов. Споры и разделения в русском расколе в первой четверти XVIII века. СПб., 1909.
Соболевский, 1903 — А. И. Соболевский. Переводная литература Московской Руси XIV—XVII веков. Библиографические материалы. СПб., 1903 (= Сб. ОРЯС, т. LXXIV, № 1). Репринты: Koln — Wien, 1989 (= «Bausteine zur Geschichte der Literatur bei den Sla-ven», Bd. 34) — Leipzig, 1989.
Соболевский, 1909 — А. И. Соболевский. Двуперстие, сугубая алли-луия и хождение посолонь с исторической точки зрения. — «Труды Третьего областного историко-археологического съезда, бывшего в г. Владимире 20—26 июня 1906 г.». Владимир, 1909 (с. 1— 6 отд. паг.).
Соборное деяние..., 1718 — Соборное деяние киевское на арменина еретика Мартина. М., 1718. В приложении к деяниям киевского собора 1157 г. опубликован требник, будто бы собственноручно написанный киевским митрополитом Феогностом в 1329 г. Оба текста представляют собой фальсификацию.
Собрание краткия науки... , 1649 — Собрание краткия науки об артикулах веры. М., 1649.
Сперанский, 1895 — М. Н. Сперанский. К истории «Прения панагиота с азимитом». — «Византийский временник», т. ІІ, 1895 (с. 521—530).
Спиридон Потемкин — Спиридон Потемкин. Книга. — Сборник, рукопись конца XVIII — начала XIX в. Папского Восточного института в Риме (Pontificio Istituto Orientale, MS Slavo 29), л. 1—181.
Старчество, 1909 — Старчество. М. (Московская старообрядческая книгопечатня), 1909.
Стоглав, 1890 — Царьския вопросы и соборныА ответы о многораз-личныхъ церковных чинех (Стоглав). [Изд. Н. Субботина]. М.,1890.
Стоглав, 2000 — Е. Б. Емченко. Стоглав. Исследование и текст. М.,2000.
Субботин, I—IX — Материалы для истории раскола за первое время его существования. Под ред. Н. И. Субботина, т. I—IX. М., 1875—1890.
Субботин, 1876 — [Н. И. Субботин]. Так называемое Феодоритово слово в разных его редакциях. — «Братское слово», 1876, кн. 3—4(с. 187—214).
Суворов, 1888 — Н. С. Суворов. Следы западно-католического церковного права в памятниках древнего русского права. Ярославль,
1888.
Суворов, 1906 — Н. Суворов. К вопросу о тайной исповеди и о духовниках в восточной церкви. Изд. 2-е, испр. и доп. М., 1906.
Толстой, 1965/1997 — Н. И. Толстой. Из географии славянских слов: 3. правый — левый; 4. хорохориться; 5. класть. — «Общеславянский лингвистический атлас. Материалы и исследования». М., 1965 (с. 133—147). Цит. по изд.: Н. И. Толстой. Избранные труды, т. І. Славянская лексикология и семасиология. М., 1997 (с. 144—
158).
Требник, 1606 — Молитьвеник или Требник, из греческаго языка на словенский преведеный и изследованый. Стрятин, 1606.
Требник (Петра Могилы), 1646, I—III — Еѵхологіашъ ал'бо Молитвословъ, или Требникъ..., I—III. Киев, 1646. См. репринты: Евхоло-гіон або Требник митрополита Петра Могили (Киі'в, 1646). Рим, 1988 (= «Украіньский Католицький Університет ім. св. Климента папи. Праци богословьского факультету», т. LXVI); Требник Петра Могили, [ч. І—ІІ]. Киів, 1996.
Требник, 1658 — Требник. М., 1658.
Требник, 1671 — Еѵхологіи сиесть Молитвословъ, или Требникъ. М.,
1671.
Требник, 1677 — Требник. М., 1677. Требник, 1689 — Требник. М., 1689.
Троицкий, 1875 — И. Троицкий. Изложение веры церкви Армянския, начертанное Нерсесом, кафоликосом армянским, по требованию боголюбивого государя греков Мануила. Историко-догматичес-кое исследование в связи с вопросом о воссоединении армянской церкви с православною. СПб., 1875.
Турилов, 1999 — Анатолий Турилов. Две забытые даты болгарской церковно-политической истории IX в. (К вопросу формирования болгарского варианта церковного месяцеслова в эпоху Первого царства). — «Palaeobulgarica/Старобългаристика». София, т. 23/1, 1999 (с. 14—34).
Успенский, I—III — Б. А. Успенский. Избранные труды, т. I—III. Изд. 2-е, испр. и переработ. М., 1996—1997.
Успенский, 1969 — Б. А. Успенский. Влияние языка на религиозное сознание. — Труды по знаковым системам, IV. Тарту, 1969 (с. 159—168) (= «Учен. зап. Тартуского ун-та», вып. 236).
Успенский, 1992/1996 — Б. А. Успенский. Раскол и культурный конфликт XVII века. — «Сборник статей к 70-летию проф. Ю. М. Лот-мана». Тарту, 1992 (с. 90—129). Цит. по изд.: Успенский, I (1996) (с. 477—519).
Успенский, 1994 — Б. А. Успенский. Краткий очерк истории русского литературного языка (XI—XIX вв.). М., 1994.
Успенский, 1996/2002 — Б. А. Успенский. Восприятие истории в Древней Руси и доктрина «Москва — третий Рим». — «Русское подвижничество». Сборник статей к 90-летию Д. С. Лихачева. М., 1996 (с. 464—501). Цит. по изд.: Успенский, 2002а (с. 89—148).
Успенский, 1998 — Б. А. Успенский. Царь и патриарх. Xаризма власти в России (Византийская модель и ее русское переосмысление). М., 1998.
Успенский, 1998/2002 — Б. А. Успенский. К истории троеперстия на Руси. — «AION (= Annali dell'Istituto Universitario Orientale di Na-poli). Slavistica», 5 (1997—1998). Napoli, 2000 (p. 571—581). Цит. по изд.: Успенский, 2002а (с. 361—370).
Успенский, 2000 — Б. А. Успенский. Царь и император. Помазание на царство и семантика монарших титулов. М., 2000.
Успенский, 2002 — Б. А. Успенский. История русского литературного языка (XI—XVII вв.). Изд. 3-е, испр. и доп. М., 2002.
Успенский, 2002а — Б. А. Успенский. Этюды о русской истории. СПб., 2002.
Ф. Успенский, 2002 — Ф. Б. Успенский. Скандинавы — варяги — Русь. Историко-филологические очерки. М., 1992.
Федотова, 1997 — М. А. Федотова. О расспросных речах старообрядцев. По материалам первой половины XVIII в. фонда Канцелярии Синода. — «Revue des etudes slaves», t. LXIX, 1997, fasc. 1—2 («Vieux-croyants et sectes russes du XVII e siecle a nos jours»)
(p. 45—59).
Филарет, 1847 — Филарет [Гумилевский]. Богослужение русской церкви до монгольского времени. — ЧОИДР, 1847, № 7 (отд. І, с. 1-42).
Xелимский, 1993 — Е. А. Хелимский. Ранняя славянская христианская терминология в венгерском языке. — «XI Международный съезд славистов: Славянское языкознание». М., 1993 (с. 44—64).
Часослов, 1828 — Часослов. М., 1828.
Часослов, 1842 — Часослов. Белград, 1842.
Часослов, 1907 — Часослов. Киев, 1907.
Часослов, 1908 — Часослов. Белград, 1908.
Часослов, 1921 — Часослов. Кюстендул, 1921.
Часослов, 1925 — Часослов. Варшава, 1925.
Часослов, 1961 — Часослов. М., 1961.
Шайкевич, 1960 — А. Я. Шайкевич. Слова со значением «правый» и «левый» (Опыт сопоставительного анализа). — «Уч. зап. 1-го Моск. гос. пед. ин-та иностр. языков», т. XXIII, М., 1960 (с. 55—74).
Юхименко, І—ІІ — Е. М. Юхименко. Выговская старообрядческая пустынь. Духовная жизнь и литература, т. I—II. М., 2002.
Ягич, 1896 — Разсуждения южнославянской и русской старины о церковнославянском языке. Собрал и объяснил И. В. Ягич. СПб., 1896.
Оттиск из «Исследований по русскому языку», т. І. СПб., 1885— 1895. Репринт: Codex slovenicus rerum grammaticarum. Edidit V. Ja-gic. Miinchen, 1968 (= «Slavische Propylaen», Bd. 25). Яковлев, 1888 — Григорий Яковлев. Извещение праведное о расколе беспоповщины. — «Братское слово», 1888, т. I (с. 145—173, 233— 252, 317—338, 397—417, 469—490, 649—662, 721—742).
Allatius, 1648 — Leonis Allatii de ecclesiae occidentalis atque orientalis perpetua consensione, libri tres. Coloniae Agrippinae, 1648. Продолжающаяся пагинация во всех трех книгах. Репринт (with an intro by Kallistos Timothy Ware): Sine loco (Gregg InternationalPublishers), 1970.
Allgeir, 1917 — A. Allgeir. Επίσκία£είν Lk 1, 35. — «Biblische Zeit-
schrift», Bd. XIV, 1917 (S. 338—343). Amalarius, I—III — Amalarii episcopi opera liturgica omnia. Edita a
Ioanne Michaele Hanssens, t. I—III. Citta del Vaticano, 1948—1950
(= «Studi e testi», CXXXVIII—CXL).
Angelos, 1655 — [Christophoros Angelos]. Εγχείρίδίον περί τη" καταστάσεως των σήμερον ευρισκομένων ελλήνων. Enchiridium de statu hodiernorum Grscorum. Opera Christophori Angeli Graci, Gra conscriptum; jam cum versione Latina e regione posita, et Annota-tionibus, multo, quam antehac, locupletioribus. Cura Georgii Fehlavii, Ecclesiastic Dantiscani adornatum. Lipsia, [1655].
Arnobius, I—II — Arnobius of Sicca. The Case against the Pagans. Newly translated and annotated by George E. McCracken, vol. I—II. Westminster, Maryland, 1949 (= «Ancient Christian Writers: The Works of the Fathers in Translation», No. 7—8). Продолжающаяся пагинация в обоих томах.
Arnobius, 1875 — Arnobii adversus nationes libri VII. Recensuit et com-mentario critico instruxit Augustus Reifferscheid. Vindobonae, 1875 (= «Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum editum consilio et impensis Academiae litterarum Caesareae Vindobonensis», vol. IV).
Assemanus, I—III — Bibliotheca orientalis Clementino-Vaticana, in qua manuscriptos codices Syriacos, Arabicos, Persicos, Turcicos, Heb-raicos, Samaritanos, Armenicos, Aethiopicos, Graecos, Aegiptiacos, Ibericos et Malabaricos... Recensuit... Joseph Simonius Assemanus Syrus Maronita, t. I—III. Romae, 1721—1728. При ссылках на это издание римская цифра обозначает том, арабская — часть тома.
Attwater, 1937 — Donald Attwater. Dissident Eastern Churches. Mil Wiconsin, [1937].
Austin, 1962 — J. L. Austin. How to Do Things with Words. Oxford,1962.
Auvray, I—IV — Lucien Auvray. Les Registres de Gregoire IX: Recueil des bulles de ce Pape publiees ou analysees d'apres les manuscrits originaux du Vatican, t. I—IV. Paris, 1890—1908.
Avvakumov, 2002 — Georgij Avvakumov. Die Entstehung des Unionsge-dankens: Die lateinische Theologie des Hochmittelalters in der Ausein-andersetzung mit dem Ritus der Ostkirche. [Berlin, 2002] (= «Mun-chener Universitatsschriften, Katholisch-Theologische Fakultat. Ver-offentlichungen des Grabmann-Institutes zur Erforschung der mittel-alterlichen Theologie und Philosophie», Bd. 47). Azpilcueta, 1550 — Martin de Azpilcueta Navarro. Commento o repeti del capitulo: Quando. De Consecratione, Distin. I. Coimbra, 1550. Basilios, 1991 — Basilios, Archbishop [Basilios IV, Archbishop of Jerusa Coptic Patriarchate]. Sign of the Cross. — «The Coptic Encyclo-pedia», ed. by Aziz S. Atiya, vol. II. New York — Toronto — Syd [1991] (p. 658). Beleth, 1976 — Ioannis Beleth summa de ecclesiasticis officiis. Edita ab Heriberto Douteil. Turnhout, 1976 (= «Corpus christianorum, conti-nuato medievalis», XLIA). Benveniste, I—II — Emile Benveniste. Le vocabulaire des institutions
indo-europeennes, vol. I—II. [Paris, 1969]. Ср.: Бенвенист, 1995. Binterim, I—VII — Anton Joseph Binterim. Die vorzuglichsten Denkwiir-digkeiten der Christ-Katholischen Kirche aus den ersten, mittlern und letzten Zeiten. Mit besonderer Rucksichtnahme auf die Disciplin der katholischen Kirche in Deutschland, Bd. I—VII. Mainz, 1825—1833. Blunt, 1873 — The Myroure of oure Ladye containing a devotional treatise on Divine Service, with a translation of the offices used by the sisters of the Briggittine monastery of Sion, at Isleworth, during the fifteenth and sixteenth centuries. Edited from the original black-letter text of 1530 A.D., with introduction and notes by John Henry Blunt. London, 1873 (= «Early English Text Society. Extra Series», XIX). Chrisostomus, 1957 — Johannes Chrisostomus. Die «Pomorskie otvety» als Denkmal der Anschauungen der russischen Altglaubigen gegen Ende des 1. Viertel des XVIII. Jahrhunderts. Roma, 1957 (= «Orien-talia Christiana Analecta», 148). Cirillo di Gerusalemme, 1980 — Cirillo di Gerusalemme. Omelie copte sulla passione, sulla Croce e sulla Vergine. Edizione con introduzione e tradizione di Antonella Campagnano. [Milano, 1980] (= «Testi e documenti per lo studio dell'antichita», LXV). Collins, 1960 — A. Jefferies Collins. Manuale ad usum percelebris ecclesie Sarisburiensis. From the edition printed at Rouen in 1543 compared with those of 1506 (London), 1516 (Rouen), 1523 (Antwerp), 1526 (Paris). [Chichester], 1960 (= «Henry Bradshaw Society», vol. XCI). Connolly, 1909 — The Liturgical Homilies of Narsai. Translated into English with an Introduction by R. H. Connolly. With an Appendix by Edmund Bishop. Cambridge, 1909 (= «Texts and Studies: Contri to Biblical and Patristic Literature», vol. VIII, No. 1). Cotelier, I—III — Johannes Baptista Cotelerius. Ecclesiae Graeca monu-menta, t. I—II. Lutecie Parisiorum, 1677—1686.
Damaskinos, 1578 — Βιβλιον ονομαΖομενον θησαυρο" [θησαυρο" Δαμάσκηνου του υποδιακονου και στουδιτου του θεσσαλονικεω"].Venetiis, 1578.
Damaskinos, 1910 — θησαυρο" Δαμασκηνου του υποδιακονου και στουδιτου του θεσσαλονικεω". Εν Αθηναι", 1910.
Darrouzes, 1963 — J. Darrouzes. Le memoire de Constantine Stilbes contre les Latins. — «Revue des etudes byzantines», t. XXI, 1963 (p. 50—100).
De Clerck, 1990 — Paul De Clerck. Les origines de la formule baptismale. — «Rituels: Melanges offerts a Pierre-Marie Gy, O. P.». Etudes reunis par Paul De Clerck et Eric Palazzo. Paris, 1990 (p. 199—212).
Deitmaring, 1969 — Ursula Deitmaring. Die Bedeutung von Rechts und Links in theologischen und literarischen Texten bis um 1200. — «Zeit-schrift fur deutsches Altertum und deutsche Literatur», Bd. XCVIII, 1969, Heft 4 (S. 265—292).
Dell'Agata, 1984 — Giuseppe Dell'Agata. The Bulgarian Language Ques from the Sixteenth to the Nineteenth Century. — «Aspects of the Slavic Language Question», ed. by Riccardo Picchio and Harvey
Goldblatt, vol. I (Church Slavic — South Slavic — West Slavic). New Haven, 1984 (p. 157—188).
Dionisius Bar Salibl, 1903 — Dionisius Bar SalTbT. Expositio liturgiae. Interpretatus est H. Labourt. Paris, 1903 (= «Corpus scriptorum chris-tianorom orientalium. Scriptores syri versio». Series secunda, t. XCIII).
Dolger, 1925 — Franz Joseph Dolger. Sol salutis. Gebet und Gesang im christlichen Altertum. Mit besonderer Rucksicht auf die Ostung in Gebet und Liturgie. 2 Aufl. Munster, 1925 («Liturgische Forschun-gen», 4—5 = «Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen», 16—17).
Durandus, I—III — Guilelmi Duranti rationale divinorum officiorum.
Ediderunt A. Davril et T. M. Thibodeau, vol. I—III. Turnhout, 1995-2000 (= «Corpus christianorum», Continuatio medievalis», vol. 140, 140A, 140B).
Eugippius, 1877 — Eugippii vita sancti Severini. Recensuit et adnotavit Hermanus Sauppe. Berolini, 1877 (= «Monumenta Germaniae histo-rica. Auctorum antiquissimorum», t. I, pars posterior).
Filokalia, 1782 — [Macarios Notaras & Nicodemos Hagioreites]. Φιλο-καλια των ιερων νηπτικων. ' Ενετιησιν, 1782.
Fisher, 1965 — J. D. C. Fisher. Christian Initiation: Baptism in the Medieval West. A Study in the Disintegration of the Primitive Rite of Initiation. London, [1965] (= «Alcuin Club Collections», No. XLVII).
Goar, 1647 — ΕΥΧΟΛΟΠΟΝ sive rituale graecorum complectens ritus et ordines divinae liturgiae, officiorum, sacramentorum, consecrationum, benedictionum, funerum, orationum, &c. cuilibet personae, statui, vel tempori congruos, iuxta usum orientalis ecclesia... Paris, 1647.
Goldblatt, 1987 — Harvey Goldblatt. Orthography and Orthodoxy: Con-stantine Kostenecki's Treatise on the Letters (Skazani'e izBiavljenno o pismenex). Firenze, [1987] (= «Studia historica et philologica», XVI).
Gretser, I—III — Iacobi Gretseri de cruce Christi, t. I—III. Indolstadii, 1600—1605. Переиздано: Ratisbonae, 1734.
Guido da Baisio, 1577 — Guidonis a Baiisio archidiaconi Bononiensis... Rosarium seu in decretorum volumen commentariy. Venetiis, 1577.
Gy, 1982 — P.-M. Gy. La formule «Je te baptise» (Et ego te baptizo). — «Communio sanctorum. Melanges offerts a Jean-Jacques von All-men». [Geneve, 1982] (p. 65—72).
Hauptmann, 1963 — Peter Hauptmann. Das russische Altglaubigentum und ihre Ikonenmalerei. — «Beitrage zur Kunst des christlichen Os-tens», Bd. [3]. Erste Studien-Sammlung. Recklinghausen, [1963]
(S. 5—36).
Hergenrother, 1869 — Monumenta graca ad Photium ejusque historiam pertinentia, qua ex variis codicibus manuscriptis collegit, ediditque J. Hergenrother, 1869. Ratisbona, 1869.
Innocentius, 2002 — Innocenzo III. Il sacrosanto mistero dell'altare (De sacro altaris misterio). A cura di Stanislao Fioramonti. Citta di Vati-cano, 2002 (= «Momumenta Studia Instrumenta Liturgica», 15).
Isacenko, 1943 — Alexander V. Isacenko. Jazyk a povod Frizinskych pa-miatok / Sprache und Herkunft der Freisinger Denkmaler. Bratislava, 1943 (= «Opera Academiae scientiarum et artium Slovacae», t. I).
Kelly, 1972 — J. N. D. Kelly. Early Christian Creeds. [3d ed.]. Sine loco,
[1972].
Khouri-Sarkis, 1958 — G. Khouri-Sarkis. Le signe de croix. — «L'Orient Syrien», t. III, 1958, fasc. 4 (p. 494—501).
Kirschbaum, I—VIII — Lexicon der christlichen Ikonographie. Herausge-geben von Engelbert Kirschbaum in Zusammenarbeit mit Gunter Bandmann, Wolfgang Braunnfels, Johannes Kollwitz, Wilhelm Mra-zek, Alfred Schmid, Hugo Schnell, Bd. I—VIII. Rom — Freiburg — Basel — Wien, 1968—1976.
Kolbaba, 2000 — Tia M. Kolbaba. The Byzantine Lists: Errors of the La Urbana — Chicago, [2000].
Leclercq, 1914 — H. Leclercq. Signe de la croix. — «Dictionnaire d'ar-cheologie chretienne et de liturgie» des RR. dom F. Cabrol et dom H. Leclercq, t. III, 2 me partie. Paris, 1914 (col. 3139—3143).
Liddel & Scott, 1996 — Henry George Liddel and Robert Scott. A Greek-English Lexicon. 9th ed., revised and augmented throughout by Henry Stuart Jones. With a revised supplement 1996. Oxford, [1996].
Lucas de Tiiy, 1612 — Lucae Tudensis episcopi, de altera vita, fideique controversiis adversus Albigensium errores libri III. Ingolstadii, 1612.
Martene, I—IV — De antiquis Ecclesia ritibus libri tres ex variis in-signiorum ecclesiarum pontificalibus, sacramentariis, missalibus, bre-viariis, ritualibus, sive manualibus, ordinariis seu consuetudinariis, cum manuscriptis tum editis; ex diversis conciliorum decretis, episcoporum statutis aliisque probatis auctoribus permultis collecti atque exornati a reverendo patre domno Edmundo Martene... Editio novis-sima ab eodem Auctore tertiam ultra partem aucta, et novis uberrimis Indicibus locupletata, t. I—IV. Antverpia, 1763—1764.
Max. Bibl., I—XXVIII — Maxima Bibliotheca veterum Patrum, et anti-quorum scriptorum ecclesiasticorum. Primo quidem a Margarino de La Bigne... in lucem edita. Deinde celeberrimorum in Universitate Co-loniensi doctorum studio, plurimis authoribus, et opusculis aucta, ac historica methodo per singula sacula quibus scriptores quique vixe-runt desposita. Hac tandem editione Lugdunensi, ad eandem Colo-niensem exacta, novis super centum authoribus, et opuscolis hactenus desideratis, locupletata..., t. I—XXVIII. Lugduni, 1677—1707.
Menghini, 1928 — Giovanni Battista Menghini. Le sacre ceremonie se-condo il rito romano per tutti itempi dell'anno. Con il vespro e la mes-sa e relativa assistenza pontificali. 5 ed. Roma, 1928.
Merimee, 1964 — Prosper Merimee. Colomba [et autres nouvelles]. Edi presentee et annotee par Pierre Josserand. Paris: Gallimard et Lib-rairie Generale Francaise, 1964 («Le livre de poche»).
Mingana, I—VII — A. Mingana. Woodbrooke Studies: Christian Do edited and translated with a critical Apparatus, vol. I—VII. Cambridge, 1927—1934.
Missale Romanum, 1570/1998 — Missale Romanum. Editio Princeps (1570). Edizione anastatica, Introduzione e Appendice a cura di Man-lio Sodi, Achille Maria Triacca. Citta di Vaticano, 1998 («Monumenta Liturgica Concilii Tridentini»).
Moreton, 1982 — M. J. Moreton. Ει" ανατολα" βλεψατε. Orientation as a Liturgical Principle. — «Studia Patristica», vol. 17 (Papers delivered at the 8th International Conference on Patristic Studies, Oxford, 3—8, 1979, ed. by Elizabeth A. Livingstone), pt. 2. Oxford, 1982 (p. 575—
590).
Moroni, І—СІІІ — Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica... Com-pilazione del Cavaliere Gaetano Moroni Romano, vol. I—CIII. Vene-zia, 1840—1861. Ср.: Indice generale alfabetico delle materie del Di-zionario di erudizione storico-ecclesiastica. Compilato dall'autore stesso Cav. Gaetano Moroni Romano... , vol. I—VI. Venezia, 1878—
1879.
Nahtigal, І—ІІ — Euchologium Sinaiticum. Starocerkevnoslovanski gla-golski spomenik. Izdao priredil Rajko Nahtigal, I—II. Ljubljana, 1941—1942 (= «Akademija Znanosti i Umetnosti v Ljubljani. Filo-zofsko-Filolossko-Historicni razred», 2). Репринт: Graz, 1954.
Nikolopulos, 1965 — Пап. Г. NiKoXopovXo". Κορεσσιο" Γεωργιο", και Κορεσση". — θρησκευτικη και ηθικη εγκυκλοπαιδεια, 7ο" τομο" (Ιωαννη" — Κωνσταντινο"). Αθηναι, 1965 (стлб. 835—836).
Oppenheim, 1933 — Philippus Oppenheim. In hoc signo vinces: Signatio cum cruce. — «Ephemerides liturgicae», anno XVII (novae seriei VII), 1933, fasc. II (p. 158—172).
Oppenheim, 1943 — Philippus Oppenheim. Commentationes ad ritum bap-tismalem, I. Ritus antebaptismales. Taurinus — Roma, 1943 (= Phi-lippus Oppenheim. Institutiones systematico-historicae in sacram litur-giam. Series II. Liturgia sacramentalis, vol. III).
Oppenheim, 1950 — Filippo Oppenheim. Il segno della croce. — «Enci-clopedia Cattolica», t. IV. Citta del Vaticano, [1950] (col. 956—959).
Pastor, I—XVI — Ludovico barone von Pastor. Storia dei Papi dalla fine del Medio Evo, vol. I—XVI. Roma, 1910—1963.
Patrinelis, 1966 — X. Г. П. [= Χ. Γ. Πατρινελη"]. Μαλαξο" Νικόλαο". — θρησκευτικη και ηθικη εγκυκλοπαιδεια, 8ο" τομο" (Κωνσταντινο"—Mozart). Αθηναι, 1966 (стлб. 537—538).
Peterson, 1945 — Erik Peterson. La croce e la preghiera verso oriente. — «Ephemerides liturgicae», anno LIX, 1945, fasc. I—IV (p. 52—68).
PG, I—CLXI — Patrologiae cursus completus. Accurante J.-P. Migne. Series graeca, t. I—CLXI. Paris, 1857—1866. Ср.: Theodorus Hopfner. Patrologiae cursus completus. Accurante I.-P. Migne. Series graeca. Index locupletissimus, t. I—II. Paris, 1928—1945.
Philokalia, I—IV — The Philokalia. The complete text compiled by St Ni-kodimos of the Holy Mountain and St Makarios of Corinth. Translated from the Greek and edited by G. E. H. Palmer, Philip Sherrard,
Kallistos Ware, vol. I—IV. London, 1979—1995.
PL, I—CCXXI — Patrologiae cursus completus. Accurante J.-P. Migne. Series latina, t. I—CCXXI. Paris, 1844—1865. Тома ССXVIII— ССXXI представляют собой указатели к данному изданию. Ср.: Patrologiae cursus completus a J.-P. Migne editus et Parisiis, anno Domini 1844, excusus. Series latina. Supplementum. Accurante Adal-
berto Hamman, vol. I—V. Paris, 1958—1974.
Plinius, I—X — Pliny. Natural History with an English translation, vol. I— X. Cambridge Mass. — London, 1951—1963 («The Loeb Classical Library», 330, 352, 353, 370, 371, 392, 393, 394, 418, 419).
Plutarch, I—XVI — Plutarch. Moralia in sixteen volumes, I—XVI. London — Cambridge Mass., 1962—1976 («The Loeb Classical Lib-
rary», 197, 222, 245, 305, 306, 337, 405, 424, 425, 321, 426, 406, 427, 470, 428, 429).
Pontificia commissio... , 1950 — Pontificia commissio ad redigendum Codicem Iuris Canonici Orientalis. Fontes, Series III, vol. III. Acta Ho-norii III (1216—1227) et Gregorii IX (1227—1241). Vaticanis, 1950.
Ralles & Potles, I—VI — Г. A. 'Ραλλη каі M. norXf. Συνταγμα των θειων και ιερων κανονων..., I—VI. Αθηναι, 1852—1859. Репринт: Φωτοτυπικη Ανατυπωσι", 1966.
Roberg, 1964 — Burkhard Roberg. Die Union zwischen der griechischen und der lateinischen Kirche auf dem II. Konzil von Lyon (1274). Bonn, 1964 (= «Bonner historische Forschungen», Bd. 24).
Sauer, 1934 — J. Sauer. Kreuzzeichen. — «Lexikon fur Theologie und Kirche». Herausgegeben von Michael Buchberger. 2te, neubeardeitete Aufl., Bd. VI. Freiburg im Breisigau, 1934 (col. 265—267).
Simeon Polockij, I—III — Simeon Polockij. Vertograd mnogocvetnyj. Ed. by Anthony Hippisley and Lydia I. Sazonova, vol. I—III. Koln — Weimar — Wien, 1996—2000 (= «Bausteine zur slavischen Philo-logie und Kulturgeschichte», Reihe B: Editionen, Bd. 10/1—3).
Simmons, 1879 — The Lay Folks Mass Book or the Manner of Hearing Mass with Rubrics and Devotions for the People in Four Offices in English According to the Use of York with Appendix, Notes and Glossary by Thomas Frederick Simmons. London, 1879 (= «Early English Text Society. Original Series», LXXI).
Starrs, 1967 — P. M. Starrs. — «New Catholic Encyclopedia», vol. IV. New York, etc., [1967] (p. 966).
Stickler, 1967 — A. M. Stickler. Huguccio (Hugh of Pisa). — «New Ca Encyclopedia», vol. VII. New York, etc., [1967] (p. 200—201).
Stoichita, 1997 — Victor I. Stoichita. A Short History of the Shadow.
[London, 1997].
Svicerus, I—II — Joh. Caspari Sviceri Thesaurus ecclesiasticus e patribus gracis: ordine alphabetico exhibens quacunque phrases, ritus, dogma hareses et hujusmodi alia spectant. Editio secunda, vol. I—II. Am-steladami, 1728.
Talbot, 1991 — A. M. T. [= Alice-Mary Talbot]. Kalekas Manuel. — «The Oxford Dictionary of Byzantium». Prepared at Dumbarton Oakes (Alexander P. Kazhdan, Editor in Chief), vol. II. New York — Ox 1991 (p. 1092).
Thalhofer, I—II — Valentin Thalhofer. Handbuch der katholischen Litur-gik. Zweite, vollig umgearbeitete und vervollstandige Auflage von Ludwig Eisenhofer, Bd. I—II. Freiburg im Breisigau, 1912.
Thompson, I—II — Customary of the Benedictine monasteries of Saint Augustine, Canterbury, and Saint Peter, Westminster. Ed. by Edward Maunde Thompson, vol. I—II. London, 1902—1904 (= «Henry Brad-
shaw Society», vol. XXIII, XXVIII).
Thurston, 1911/1953 — Herbert Thurston. The Sign of the Cross. — «The Month. A Catholic Magazine», vol. CXVIII, 1911, december (p. 586— 602). Цит. по изд.: Herbert Thurston. Familiar Prayers, Their Origin and History. Selected and Arranged by Paul Grosjean. London, [1953] (p. 1—21). Ср. франц. перевод: [Herbert Thurston]. Sur l'histoire du signe de la croix. — «Revue du clerge francaise», 1912, t. LXXII (oc-tobre, novembre, decembre) (p. 20—38).
Thurston, 1912 — Herbert Thurston. Sign of the Cross. — «The Catholic Encyclopedia», vol. XIII. New York, 1912 (p. 785—787).
Torquemada, I—V — Ioannis a Turrecremata... in Gratiani decretorum... doctissimi commentarii, t. I—V. Venetiis, 1578.
Vassiliev, 1893 — Anecdota Graeco-Byzantina, pars prior. Collegit diges-sit recensuit A. Vassiliev. Mosquae, 1893.
Vogel, 1960 — Cyrille Vogel. Versus ad Orientem. L'orientation dans les Ordines Romani du haut moyen age. — «Studi medievali», 3 a serie, anno I, 1960, fasc. 2 (p. 447—469).
Vogel, 1962 — Cyrille Vogel. Sol aequinoctalis. Problemes et technique de l'orientation dans le culte chretien. — «Revue des sciences reli-gieuses», t. XXXVI, 1962, no. 3—4 (p. 175—211).
Vogel, 1964 — Cyrille Vogel. L'orientation vers l'Est du celebrant et des fideles pendent la celebration eucharistique. — «L'Orient Syrien», t. IX, 1964, fasc. 1 (p. 3—37).
Warner, I—II — George F. Warner. The Stowe Missal (Ms. D. II. 3 in the Library of the Royal Irish Academy, Dublin), vol. I—II. London, 1906—1915 (= «Henry Bradshaw Society», vol. XXXI—XXII).
Weinreich, 1909 — Otto Weinreich. Antike Heilungswunder: Untersu-chungen zum Wunderglauben der Griechen und Romer. GieBen, 1909 (= «Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten», Bd. VIII,
Hft 1).
Wenger, 1955 — Jean Chrysostome. Huit catecheses baptismales inedites.
Introduction, texte critique, traduction et notes de Antoine Wenger.
Paris, 1955 (= «Sources chretiennes», N° 50). Whitaker, 1965 — E. C. Whitaker. The History of the Baptismal Formula.
— «The Journal of Ecclesiastical History», vol. XVI, 1965, No. 1 (p. 1—12).
Yarnold, 1971 — Edward Yarnold. The Awe-Inspiring Rites of Initiation: Baptismal Homilies of the Fourth Century. Slough, [1971].