აპოლოგეტიკა - ძველმართლმადიდებლობის დოგმატურ-კანონიკური და ისტორიული გამართლება 4 - oldorthodox

არქიეპისკოპოსი პავლე

ძველმართლმადიდებლობის დოგმატურ-კანონიკური და

ისტორიულ-ლიგურგიკული გამართლება

შინაარსი

თავი 4

განხეთქილების პოლიტიკური საფუძველი

მორიგი სიცრუე, რომელსაც რეფორმატორი "მართლმადიდებლები" ავრცელებენ XVII საუკუნის რუსეთის რეფორმასა და მის მოწინააღმდეგე "სტაროვერებზე", არის შემდეგი ხასიათის: თურმე, პატრიარქმა ნიკონმა XVII საუკუნის მეორე ნახევარში მოახდინა საეკლესიო წეს-ჩვეულებებისა და საღვთისმსახურებო წიგნების რევიზია და ისინი ბერძნულს ზუსტად შეუსაბამა... 1653-1656 წლებში აგრეთვე მიმდინარეობდა შესწორება საღვთისმსახურებო წიგნებისა, რომელთაც საუკუნეების განმავლობაში გადამწერთა არაკომპეტენტურობისა და დაუდევრობის გამო მრავალი შეცდომა თუ უზუსტობა შერევნოდა (იხ. "ივერიის გაბრწყინება". 2001 წ. № 4. გვ. 8. სვ. 2).

სანამ ამ წიგნების შესწორებასა და თვით შემსწორებლებზე ვილაპარაკებდეთ, აუცილებლად მივიჩნევთ ორიოდე სიტყვით იმ პოლიტიკური წანამძღვრების მიმოხილვას, რომელიც წინ უძღოდა ამ რეფორმას.

"XVII ს. რუსეთში მომხდარ საეკლესიო განხეთქილებას გადაუჭარბებლად შეიძლება ეწოდოს უდიდესი კატასტროფა, რომელიც ნიკონის რეფორმის შედეგად აღმოცენდა. დღეისთვის ცხადყოფილია, რომ როგორც საღვთისმეტყველო, ასევე კანონიკური თვალსაზრისით ის სრულიად უსაფუძვლო გახლდათ და მეტიც, უბრალოდ არც კი სჭირდებოდა ეკლესიას" (Б. Кутозов. Трагическкая ошибка или диверсия. Журн. "Цекрковь". 1992, № 1, стр. 43-44. ქართ. იხ. ბ. კუტუზოვი. ტრაგიკული შეცდომა თუ დივერსია).

მაგრამ ასეთ შემთხვევაში, როგორც სამართლიანად შენიშნავს ავტორი, იბადება შეკითხვა: "ვის დასჭირდა ეს რეფორმა, როგორი იყო მისი ჭეშმარიტი მიზეზები და მიზნები და ვინ იყო მისი შემოქმედი?". დამოწმებული ავტორის აზრით ეს რეფორმა, რომლის ერთ-ერთი მთავარი შემოქმედი მეფე ალექსი მიხეილის ძე გახლდათ "აბსოლუტურად არასაჭირო იყო" (Белевцев И. Русский церковный раскол XVII. в. Доклад проф. прот. ЛДА Иоанна Белевцева на 2-ой международной церковно-научной конференции в Москве, 11 мая, 1987 г. ციტ. იქვე, გვ. 44) და "ხელოვნურად თავს მოახვიეს ეკლესიას" (იქვე).

რეფორმას მრავალი მიზანი ჰქონდა, მაგრამ - ობიექტურ და მიუკერძოებელ მკვლევართა აზრით მისი უძირითადესი მიზანი - რუსეტის, როგორც იმ დროისთვის ამ უზარმაზარი და უმთავრესი მართლმადიდებლური ციტადელის დამხობა გახლდათ. გარეგნულად ის იმდროინდელ ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკასთნ რუსული ეკლესიის იგივეობას, ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუსეთში ახალბერძნული საკლესიო პრაქტიკის დანერგვას და ძველბიზანტიური პრაქტიკის ამოძირკვას ისახავდა მიზნად (თუ რამდენად მიზანშეწონილი იყო ეს ღონისძიება ქვემოთ ვნახავთ).

უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ღონისძიებას მეტად შორს გამიზნული პოლიტიკური ამბიციები ასაზრდოებდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, რუსეთის XVII საუკუნის საეკლესიო რეფორმის დასახული, რელიგიური შედეგი, პოლიტიკური ინტერესებითა და ელფერით შეინიღბა. ასე, რომ "ამ რეფორმის მიზანს პოლიტიკური მოსაზრებები კარნახობდა" (იქვე. გვ. 44).

"წიგნთა გასწორების მიზეზით პატრიარქ ნიკონის ღონისძიების გაგება და მისი ჭეშმარიტი არსის წვდომა შეუძლებელი გახდება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის ინტერესს მსოფლიო მართლმადიდებლობისა და მოსკოვის რუსეთის საგარეო პოლიტიკისადმი" (С. Зенковский. Русское старообрядчество. Москва 1995 г., стр. 197). ამგვარ განწყობილებას, ლათინ იეზუიტთა და ბერძენ ავანტიურისტთა გვერდით, აძლიერებდა მართლმადიდებლური ერების იმდროინდელი მდგომარეობით გამოწვეული სურვილი ისლამთან ბრძოლის მოკავშირედ გაეხადათ მძლავრი სახელმწიფოები. განსაკუთრებით კი მართლმადიდებლური რუსეთი. ასე მაგალითად, სერგი ზენკოვსკის თქმით: "1619 და 1623 წლებში ქართველებმა კვლავ წარაგზავნეს რუსეთში ახალი ელჩები დახმარების თხოვნით... თურთქა და სპარსთა მხრიდან საფრთხის გაზრდის გამო რუსეთთან დიპლომატიური ურთიერთობები სულ უფრო და უფრო ინტენსიური გახდა" (Белокуров. Сношения россии и кавказом. Москва 1889. Т. 1, стр. 223, 261. და Белокуров: Суханов. I, 22 ციტ. ს. ზენკოვსკის დასახ. ნაშრომიდან. გვ. 198).

იგივეს ესწრაფვოდა ბოგდან ხმელნიცკიც, რომელიც უშუალოდ წერდა პატრიარქს და მას უკრაინის რუსეთთან მიერთებას სთხოვდა (იქვე). თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ სანამ მეფის ბიძას ბ. მოროზოვს გააჩნდა ზეგავლენა რუსულ პოლიტიკაზე, რუსეთის მთავრობა უკრაინის რუსეთთან მიერთების გეგმას დიდი სიფრთხილით ეკიდებოდა, რადგან ამას შეეძლო ომი გამოეწვია პოლონეთთან.
შესაძლებელია, - წერს ს. ზენკოვსკი, - რომ ბ. მოროზოვზე გარკვეული ზეგავლენა იქონია შემდგომში ძველმორწმუნეთა ერთ-ერთმა თვალსაჩინო წარმომადგენელმა დეკანოზმა ივანე ნერონოვმა, რომელიც ომის, როგორც პოლიტიკური პრობლემათა არაქრისტეანული გადაწყვეტის პრინციპული მოწინააღმდეგე იყო. შესაძლებელია, რომ მოროზოვს რელიგიური მოსაზრებებით ასევე აშინებდა საეჭვო კავშირი სამხრეთელ რუსებთან, რამეთუ ცნობილია, რომ ისინი მიდრეკილნი იყვნენ უნიატობისკენ.

პერსპექტივამ, რომელიც პოლონეთის მართლმადიდებელი მოსახლეობის დაცვას უნდა მოჰყოლოდა ნიკონ პატრიარქისა და მეფე ალექსის ყურადღება მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთსაც მიაპყრო. მთელი სამხრეთ რუსეთის მოსკოვთან მიერთება რუსეთს ბალკანეთში თურქეთის პროვინციათა უშუალოდ მოსაზღვრედ ხდიდა, და წარმატების შემთხვევაში უკვე საკუთარი საზღვრებიდან ადვილად შესძლებდა მოსაზღვრე ქვეყნების მართლმადიდებლური მოსახლეობის დახმარებას" (იქვე. გვ. 100).

ნიკონისა და მეფე ალექსის პანმართლმადიდებლური ექსპანსიონიზმი ოდენ დასავლეთითა და სამხრეთ რუსეთის მიწებით, მართლმადიდებლური აღმოსავლეთით და ერთმორწმუნე საქართველოთი არ შემოფარგლულა. მათი მზერა ბალტიის საზღვრებსაც მისწვდა, რომელიც იმხანად "შფოთიანი დროის" წარუმატებლობათა შედეგად შვედების მფლობელობაში გადავიდა" (იქვე. გვ. 201).

პოლიტიკურ ავანტიურაში რუსეთის ჩარევისთვის ზემოთხსენებული ხელსაყრელი პირობების გამოყენების იდეალური შესაძლებლობებს პოლიტიკურ შეხედულებებში გულუბრყვილო და არცთუ შორსმჭვრეტელი მეფე, - ალექსი მიხეილის ძე იძლეოდა. საქმე იმაშია, რომ მან "რუს მეფეთაგან სერიოზულად პირველმა ჩაიფიქრა ძველი ბიზანტიის ტახტზე აბრძანება და მით მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს მეთაურობა" (ბ. კუტუზოვი. დასახ. სტ. დასახ. ჟურნ. გვ. 44).

ალექსი მიხეილის ძე საკუთარ თავს ბერძენ იმპერატორთა მემკვიდრედ არა მხოლოდ სარწმუნოებისა და ღვთისმოსაობის საქმეებში თვლიდა, არამედ თავს მათი მეფობის კანონიერ მემკვიდრედაც მიიჩნევდა და სწამდა, რომ მას ან მის მემკვიდრეებს მომავალში თვით კონსტანტინოპოლისა და თურქეთის უღელქვეშ მგმინავი მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს გათავისუფლება და მმართველობა მოუწევდათ...

მეფისთვის უცხო არ იყო ის აზრი, რომ ის თურთქეთის უღლისგან მართლმადიდებელ მეფე-ხალხთა გამათავისუფლებელი უნდა გამხდარიყო, სწორედ ის უნდა დაუფლებოდა კონსტანტინოპოლს, როგორც საკუთარ მემკვიდრეობას და ამ ღონისძიებას (ანუ მის მიერ თურქთა უღლისგან გათავისუფლებული მართლმადიდებელი ერების რუსული თვითმპყრობლური ეგიდით გაერთიანებას), მათი პოლიტიკური ერთიანობის აუცილებელ საფეხურადაც კი მიიჩნევდა (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и царь Алексей Михайлович. Серг. Посад. 1911 г., т. 1, стр. 44-45).

აქვე უნდა ითქვას, რომ თავისთავად რუსეთის თვითმპყრობელობის ქვეშ მართლმადიდებელ ხალხთა გაერთიანების იდეა მეფე ალექსი მიხეილის ძემდე დიდი ხნით ადრე წარმოიშვა. ამიტომაც, ურიგო არ იქნება თუკი მცირეოდენ შევეხებით ამ საკითხსაც.

1453 წ. ბიზანტიის დაცემის შემდეგ რუსებს ეჭვიც კი არ ეპარებოდათ იმაში, რომ მართლმადიდებლობის სულიერ მემკვიდრედ რუსეთიღა დარჩა. 1516 წ. მხცოვანი ფილოთეოსი დიდ თავად ბასილ III-ს წერდა: "მთელი ქრისტეანული მეუფება შენში შეერთდა, რამეთუ ორი რომი დაეცა, მესამე (ე. ი. მოსკოვი - არქიეპ. პ.) დგას, ხოლო მეოთხე აღარ იქნება... მთელს ქრისტეანულ ცისქვეშეეთში ქრისტეანი მეფე მხოლოდ შენ ხარ" (С. А. Белокуров. Речь перед защитой дисертации, 27 окт. 1891 г. Серг. Посад. 1892 г. ციტ. ბ. კუტუზოვის დასახ. ნაშრომიდ. დასახ. ჟურნ. გვ. 44).

რუსი მეფის ამგვარი, განსაკუთრებული მოწოდების სულისკვეთებით აღიზარდა მეფე ალექსი მიხეილის ძეც. ჯერ კიდევ 16 წლისამ, როდესაც ის სამეფო ტახტზე აღზევდა, გადაწყვიტა თავისი ყმაწვილკაცური პირდაპირობით საკუთარ პიროვნებაში ბიზანტიელ იმპერატორთა ხატი გაეცოცხლებინა. მაგრამ რა უნდა მოესწავებინა ამას? - მსოფლიოზე გადაჭიმულ, გიგანტურ ოსმანურ სულთანატთან ომის დაწყება! ადრე აქეთკენ უბიძგებდნენ დიდ თავადს ბასილი III-ს და ივანე მრისხანესაც, მაგრამ ისინი საკმოად გონიერი და გამოცდილი პოლიტიკოსები იყვნენ და ამ ანკესზე არ წამოეგნენ. ომი თურქებთან, მაშინ, პოლიტიკური უგუნურება გახლდათ.

ამ საქმით ბერძნების დაინტერესება გასაკვირი არ არის, მაგრამ საინტერესოა, რომ მათ გარდა, რუსების თურქებთან ომში ჩაბმის მოსურნენი სხვებიც იყვნენ.

"პაპიზმს ამ ეპოქაში (XV-XVII სს. ) გააჩნდა დიდი ხნის იდეა, რომლის მიხედვითაც ევროპას შთააგონებდნენ მოეწყოთ ჯვაროსნული ომი თურქების წინააღმდეგ ევროპიდან მათ გასადევნად. ამ იდეას იზიარებდა სტეფანე ბატორიუსიც. თურქებთან ბრძოლის გეგმა ერთნაირი მონდომებით მზადდებოდა რომშიც და პოლონეთშიც. ამასთანავე, თვლიდნენ, რომ წარმატების მისაღწევად აუცილებელი იყო ამ საქმეში, იარაღად, მოსკოვის გამოყენება, მაგრამ ამისთვის მოსკოვში პაპისტი მეფე უნდა დაესვათ (ასე ფიქრობდნენ სტეფანე ბატორიუსი და პოსევინო), ანუ მოსკოვი უნდა გაეკათოლიკებინათ და ასე მიეღოთ მისი დახმარება" (ციტ. იქვე).
ეს გეგმა რომ შესრულებულიყო და მოსკოვში მართლაც დაესვათ კათოლიკე მეფე, საქმის ნახევარი გაკეთებული იქნებოდა. ამდენად, მოსკოვი თურქებთან ომში რომ ჩაეთრიათ, ამისთვის ყველაზე მიმზიდველ სატყუარად კონსტანტინოპოლის ტახტი უნდა გამოეყენებინათ.

ასე, მაგალითად, როდესაც "ჩრდილოეთის ვიკარიუსი", პაპის ლეგატი, ანტონიო პოსევინო მოსკოვში ჩავიდა, მან მეფე ივანე IV-ს გადასცა წიგნი ფლორენციის უნიის შესახებ, რომელიც "ოქროს ასოებით მდიდრულად მოერთოთ, რათა ამგვარი საჩუქრით მიენიშნებინათ, რომ რუსეთის ყველა უბედურება ადვილად გასწორდებოდა, თუკი არ იუკადრისებდნენ უნიას, ანუ მთელ ფეხსაცმელს პაპის ფეხიდან" (Пикуль В. Десять сюжетов – "Наш современник" 1987 г. № 4, стр. 24. ციტ. იქვე).

პაპის ლეგატმა ყოველგვარი ქარაგმის გარეშე აღუთქვა კონსტანტინოპოლის ტახტი მეფე ივანე მრისხანეს: "თუკი სარწმუნოებრივად გაერთიანდები პაპთან და მთავრებთან, მათი შეწევნით არა თუ შენი წინაპრების სამკვიდროში, კიევში დაიბრუნებ ტახტს, არამედ კონსტანტინოპოლისა და მთელი აღმოსავლეთის იმპერატორიც შეიქნები" (იქვე).

ივანე IV-მ ლეგატის არც ერთი წინადადება არ მიიღო და ასე უპასუხა: "აღმოსავლეთის იმპერიას რაც შეეხება - მიწა უფლისაა, ვისაც ნებავს იმას მიანიჭებს, მე ჩემი სახელმწიფოც მეყოფა. დედამიწაზე არც ერთი სხვა სახელმწიფო არ მჭირდება" (Митр. Макарий Булгаков. История Русской Церкви. СПб. 1877, т. 8, стр. 390. ციტ. იქვე).

კონკრეტულ შემთხვევაში ივანე მრისხანემ პოლიტიკური გამჭრიახობა და მეფის საკადრისი სიმტკიცე გამოიჩინა. რამდენად შორს აღმოჩნდა ამგვარი გამჭრიახობისაგან მეფე ალექსი მიხეილის ძე? - კონსტანტინოპოლის ტახტის შეთავაზებით, პოსევინომ ამ საკითხთან დაკავშირებული იეზუიტური პროგრამა საკმაოდ მკაფიოდ გამოთქვა; ანუ იმათი პროგრამა, ვინც მთელი რიგი საუკუნეების განმავლობაში ასეტი დაჟინებით ცდილობდა აღმოსავლეთის ავანტიურაში მოსკოველთა ჩათრევას.

ანალოგიური მცდელობა ადრეც ყოფილა, ჯერ კიდევ 1518 წ. მოსკოვში ჩამოვიდა პაპ ლეონ X-ის დელეგატი დომინიკანელი ბერი ნიკოლაოს შომბერგი, რომელიც ევროპის სხვა მეფეებთან დიდი თავადი ბასილ III-ის მიმხრობას და საბერძნეთიდან თურქების გამოდევნის კამპანიაში მის ჩათრევას ცდილობდა. "სანუკვარ თაფლაკვერად" აქ კვლავ კონსტანტინოპოლის ტახტი ფიგურირებდა. "ვასილ ივანეს ძეზე ზემოქმედება რომ მოეხდინათ, მას არწმუნებდნენ, რომ კონსტანტინოპოლის, როგორც კანონიკური მემკვიდრეობის თურქებისთვის წართმევა ეს მისი მოვალოებაა, რადგან ისიც ბერძნული ეკლესიის შვილია, და თუკი ის რომის ეკლესიას შეუერთდება, პაპი მას სამეფო გვირგვინით და ტიტულით შემოსავს, ხოლო რუსეთის მიტროპოლიტს პატრიარქის ხარისხში აღიყვანს" (იქვე. გვ. 383).

იეზუიტებმა რუსეთის დამორჩილების და მართლმადიდებლობის ციტადელის დამხობის კონკრეტული პუნქტებისგან შედგენილი პროგრამაც შეადგინეს, რომელიც XVII ს. რუსეთში, რეფორმების პროცესში განხორციელდა (ამის შესახებ იხ. არქიეპისკოპოი პავლე (ხორავა). "ანტონ I კათალიკოსი - ქართული ეკლესიის რუსული ფიზიონომიის შემოქმედი". თბილისი 1999 წ. გვ. 27-31), რაც ზემოთ მოტანილ პოლიტიკურ ინტრიგებთან ერთად ცხადზე უცხადესად ადასტურებს XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში მათ საკმოა დაინტერესებას, თუმცა იეზუიტები თავიანთი მზნების განსახორციელებლად მხოლოდ საკუთარი ძალების ამარა არ ყოფილან. ამ საქმისთვის ისინი საკმაოდ აქტიურად იყენებდნენ აღმოსავლეთის იერარქებსა და ცალკეულ პირებს, რომლებსაც იმხანად რუსეთში გარკევული მისიით (უფრო კი სამათხოვროდ) ჩასვლა უწევდათ.

1525 წელს რომის პაპმა კლიმენტ VII-მ მოსკოვში გამოაგზავნა სიგელი, რომელშიც სხვა მეფეებთან ერთად, კვლავ თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების საკითხს აყენებდა" (იქვე. გვ. 384). როგორც ვხედავთ კათოლიციზმი დიდად იყო დაინტერესებული იმით, რომ რუსეთი როგორმე ანტითურქულ კოალიციაში ჩაება, ამიტომაც, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში დასვლეთელი ემისრები ჯიუტად უბიძგებდნენ რუსებს თურქებთან საბრძოლველად (ბ. კუტუზოვის დასახ. სტ. ჟურნ. "Церковь", გვ. 45).

ამ ზემოთხსენებული პროვოკაციული იდეებით მეტად მნიშნელოვანი იყო თვით ბერძნების დაინტერესებაც, რამეთუ თურქებისგან აღმოსავლეთისა და ბიზანტიის გათავისუფლება მათ სასიცოცხლო ინტერესებში შედიოდა. ამიტომაცაა, რომ აღმოსავლეთის იერარქები გამუდმებით არწმუნებდნენ მეფე ალექსი მიხეილის ძეს თურქების წინააღმდეგ გალაშქრებას, და მათი ძალმომრეობისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლებას. ასეთი შეგონებანი დაიწყო ბიზანტიის დაცემისთანავე, მაგრამ განსაკუთრებით ის XVII საუკუნეში გაძლიერდა. ნაზარეთის მიტროპოლიტმა გაბრიელმა რუსულადაც კი გადათარგმნა "თქმულება კონსტანტინოპოლის დაცემის შესახებ" და "საიუბილეო" 1653 წ. დაუკავშირა (С. А. Белокуров. Арсений Суханов (биография). Москва 1892 г., стр. 257).

რამდენად სასიხარულო და ზემოხსენებულ პოლიტიკურ ავანტიურაში მონაწილეობისაკენ ბიძგის მიმცემი უნდა ყოფილიყო არაშორსმჭვრეტელი და პოლიტიკურად ბეცი ალექსი მიხეილის ძისთვის იერუსალემის პატრიარქის პაისის სიტყვა, რომელმაც 1649 ელს მოსკოვში ჩასულმა, ყველას გასაგონად მეფეს ასე მიმართა: "ყოვლადწმიდა სამება - მამა, ძე და სულიწმიდა, ერთი სუფევა და მეუფება აკურთხებს თქვენს თვითმპყრობელურ მეუფებას; დე, განგამტკიცოთ მან ყველა მეფეზე მეტად და გყოთ მან ძველ და ახალ მეფეთა: დავითის, ეზეკიას და დიდი მეფის კონსტანტინეს მსგავსად ყოველ უხილავ თუ ხილულ წინააღმდგომ მტერთა მძლეველად და მაოტებლად. განგამტკიცოთ უფალმა და წელნი თქვენნი ჰყოს მრავალჟამიერად. მშიდობით ღირს-გყოთ მიიღოთ უმაღლესი ტახტი დიდი მეფის კონსტანტინისა, თქვენი წინაპრისა და დე, გაგათავისუფლებინოს ღვთისმოსავი და მართლმადიდებელი ერი ქრისტეანთა ხელთაგან უკეთურთა და დაუძინებელ მხეცთა..." (Н. Ф. Каптерев. Сношения иерусалимских патриархов с русским правительством. Т. I, 137. Изд. Палестинского общества, выпю. 43. Цит. Н. Ф. Каптерев. "Патр. Никон и царь Алексей Михайлович". Сергиев Посад. 1909 г., стр. 44).

ალბათ ზუსტად ასეთივე კმაყოფილებით კითხულობდა მეფე ალექსი მიხეილის ძე 1653 წ. მოსკოვში ჩამობრძანებული კონსტანტინოპოლის ყოფილი პატრიარქის ათანასე პატელარიოსის არზას, რომ თურქების მიერ დაპყრობილი ბერძნები მხოლოდ რუსთა მეფეში ხედავენ "ჭეშმატირი სარწმუნოების მყარ სვეტსა და სიმტკიცეს, განსაცდელში შემწეს, თავშესაფარსა და თავისუფლების გარანტს... ხოლო ძმას ჩემსას, ხელმწიფეო, დიდ ბატონსა და უწმიდეს ნიკონს, პატრიარქს მოსკოვისა და სრულიად რუსეთისა, დე, განეწმიდოს საკრებო, სამოციქულო ეკლესია სოფიაწმიდისა, რომელიც არის სიბრძნე ღმრთისა" (Чтен. Общ. Люб. Дух. Просв. 1889. Н. Ф. Каптерев. "Приезд бывшаго конст. Патриарха Афанасия в Москву. Стр. 363.ციტ. იქვე. გვ. 44).

თავის მხრივ ნიკონი პატრიარქად კურთხევისთანავე, მეფის მისასალმებელ სიტყვაში ამბობდა, რომ უსურვებს მეფეს, ღმერთმა განავრცოს მისი სამეფო "ზღვიდან ზღვამდე, და მდინარეთაგან სამყაროს კიდემდე; და მის ღმრთისმოსავ სამეფოს დაუბრუნოს, ერთად შემოუკრიბოს და პირველყოფილ სახარულში აამაღლოს, რათა ჰყოს იგი ვითარცა მზედ ვარსკვლავთ შორის, სამყაროს მეფედ და ქრისტეანთა თვითმპყრობელად" (გიბენეტი I, 15. ციტ. იქვე. გვ. 44-45). ცხადია, ნიკონი ასე იმიტომ ამბობდა, რადგან კარგად იცოდა, რომ ახალგაზრდა მეფე საკუთარ თავს უკეთურთა უღელქვეშ გაბნეულ და მგმინავ მართლმადიდებელ ხალხთა საკუთარ სამეფოში გამაერთიანებლად მიიჩნევდა.

ის, რომ პოლიტიკურმა მოტივებმა უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშეს მეფე ალექსის გრეკოფილურ მისწრაფებებში, მისთვის მართლმადიდებელ ერთა გამათავისუფლებელის იდეა უცხო არ ყოფილა და ასევე, ოცნებობდა კონსტანტინოპოლის ტახტზე, როგორც საკუთარ მემკვიდრეობაზე, რომლისთვისაც ამ უკანასკნელთან საეკლესიო განმტკიცებას თვლიდა როგორც აუცილებელ საფეხურად მისი მეფობით შეკავშირებული, მომავალი, ზემოთდასახული პოლიტიკური ერთიანობის მისაღწევად. იმხანად მოსკოვში მყოფი პავლე ალეპიელის გადმოცემით მეფე ალექსი ოთხი პატრიარქის გვერდით, მეხუთედ რუსეთის პატრიარქის მოხსენიებაზე ოცნებობდა, ხოლო პოლიტიკურ ჭრილში კონსტანტინოპოლის ტახტის ღირსეულ მემკვიდრეობას უმიზნებდა. პავლე ალეპიელის გადმოცემით (ალბათ ზემოთგადმოცემული წაქეზებების წყალობით), მეფე ალექსი, თურქების უღელქვეშ მგმინავი ერების განთავისუფლებას საკუთარ მოვალეობად მიიჩნევდა ღვთის წინაშე. ის ერთი მეუფების ქვეშ მათ გაერთიანებაზე ოცნებობდა.

იმავე პავლე ალეპიელის გადმოცემითვე ალექსი მეფეს ერთხელ მოსკოვში მყოფი ბერძენი ვაჭრებისთვის უთქვამს: "როდესაც თქვენს ქვეყანაში დაბრუნდებით, ევედრეთ თვენს მღვდელმთვრებს, მღვდლებს და მონაზვნებს ილოცონ ჩემთვის და ღმერთს ევედრონ, რათა მათი ლოცვით და ჩემი ხმლით თავი წარვკვეთო ჩემს მტრებს..." ცრემლმორეულს ასევე უთქვამს: "მათ (ე. ი. თურქთა უღელქვეშ მგმინავ მართლმადიდებელთა - არქიეპ. პ.) სულთა გამო ღმერთი განკითხვის დღეს მე მომკითხავს, რადგან შემეძლო მათი გამოხსნა და არ გამოვიყენე ეს შესაძლებლობა... ღმერთს თუ ნებავს, მსხვერპლად შევწირავ ჩემს მხედრობას, ხაზინას და მათ გამოსახსნელად თვით სისხლსაც კი არ დავიშურებ" (იქვე. გვ. 46).

ამდენად, პროფ. კაპტერევის მტკიცებით არ გვაქვს არავითარი საფუძელი უარვყოთ, რომ პოლიტიკურად ბეცი, გულუბრყვილო და გრეკოფილი მეფე "საკუთარ თავს მართლაც ძველ ღვთისმოსავ ბერძენ მეფეთა და მათი სამეფოს მემკვიდრედ მიიჩნევდა; რომ ის ნამდვილად თურქთა უღლისგან მართლმადიდებელთა გათავისუფლებაზე ოცნებობდა. მითუმეტეს, რომ სხვა, იმდროისთვის უფრო განათლებული რუსების წარმოდგენით, რუსეთის ეკლესიის ბერძნულ ეკლესიასთან სრული და საყოველთაო შეერთება (იგულისხმება საეკლესიო-საწესჩვეულებო იგივეობა - არქიეპ. პ.), ერწყმოდა რუსეთის მეთაურობით თურქების უღელქვეშ მგმინავ მართლმადიდებელ ხალხთა პოლიტიკური გაერთიანების იდეას. ასე, მაგალითად, გრეკოფილი, მხცოვანი ბერი ექვთიმე, ოთხ მსოფლიო პატრიარქთან რუსეთის მჭიდრო ერთობის აუცილებლობის დასამტკიცებლად წერდა, რომ რუსები ვალდებულნი არიან: "თანხმიერნი იყონ აღმოსავლეთის წმიდა, ოთხ პატრიარქთან". მაშინ "უწმიდესი პატრიარქებიც გასცემენ უდიდეს კურთხევას და აღავლენენ ლოცვას სრულიად რუსეთის სამეფოს კეთილდღეობისთვის, და გარემომცველი ერები, აღმოსავლური მართლმადიდებლობის აღმსარებელნი მადლობას შესწირავენ უფალს და მის მეფურ ბრწყინვალებას თაყვანსსცემენ". ე. ი. ბერი ექვთიმე ამტკიცებს, რომ ყველა მართლმადიდებელი ერის რელიგიურ საფუძველზე შეერთებას მართლმადიდებელი რუსი მეფის მეთაურობის ქვეშ მათი პოლიტიკური გაერთიანება უნდა მოჰყვეს" (იქვე. გვ. 46-47).

ამრიგად, საკმაო საფუძველი გვაქვს ვამტკიცოთ, რომ როგორც ერთის მხრივ პაპიზმის აგენტების, ხოლო მეორეს მხრივ აღმოსავლელი იერარქების წაქეზებით, რასაც განსაკუთრებულად იერუსალიმის პატრიარქის პროვოკაციული კურთხევა (ბ. კუტუზოვი. დასახ. სტ. "Церковь", გვ. 45) აძლიერებს, მეფე ალექსის განუმტკიცდა ის განზრახვა, რომ ცხოვრებაში უნდა მიეღო კონკრეტული ზომები ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტის" განსახორიცელებლად (იქვე), რაც შეეხება ბერძნულ ეკლესიასთან ერთობას, ცხადია, ამ და აღმოსავლეთის სხვა ეკლესიებთან ევქარისტულ კავშირს, ისედაც ევქარისტულ ერთობაში მყოფი რუსეთის მისწრაფება "ერთობისკენ" სრულიად გაუგებარი დარჩება თუ ერთ მეტად მნიშვნელოვან გარემოებას არ გავითვალისწინებთ. ბერძნულ ეკლესიასთან ეს "ერთობა" მიზნად ისახავდა სრულ საეკლესიო-საწესჩვეულებო, ტიპიკარულ იგივეობას, ანუ "ერთობის" მისაღწევად და განსამტკიცებლად ჩაფიქრებულ იქნა სწორედ ის რეფორმა, რომელმაც რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესია ორად გახლიჩა.

"ბერძნული პროექტის" პირველ სტადიას (ანუ სრული ეკლესიური იგივეობის დამყარებას - არქიეპ. პ.) წარმოადგენდა საეკლესიო რეფორმა რუსული და ბერძნლუი საეკლესიო პრაქტიკის უნიფიკაციის მიზნით. სწორედ ამ საკითხის გადაწყვეტას - ანუ საეკლესიო წეს-ჩვეულებებში "ზოგიერთი განსხვავებების" აღმოფხვრას სთავაზობდა პირველ ნაბიჯად მეფე ალექსის იერუსალიმის პატრიარქი პაისი (იქვე).

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის მიერ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის გათავისუფლების იმედი ჰქონდა არა მხოლოდ პაისის, მსოფლიო პატრიარქი იოანიკე II, კორინთოს მიტროპოლიტი იოასაფი, კონიელი მიტროპოლიტი იერემია, მიტროპოლიტი გაბრიელი ნავიაკიდან და არტიდან, ნაზარეთელი მიტროპოლიტი გაბრიელი, სერბიელი პატრიარქი გაბრიელი და ბალკანეთისდა და ახლო აღმოსავლეთის სხვა იერარქები არაერთხელ ცდილობდნენ დაეყოლიებინათ მეფე და ხმელნიცკი გაერთიანებულიყვნენ ერთ მძლავრ სახელმწიფოდ, რომლის შემდგომ თურქების ბატონობისგან აღმოსავლეთის მართლმადიდებელთა განთავისუფლებას შესძლებდა.

ასე რომ, სახელგანთქმული "ბერძნული პროექტი", ანუ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის განთავისუფლება თურქებისგან, უკვე დასახული იყო და ბერძენი პრელატების მიერ განუწყვეტლივ მუსირებდა. ამიტომ, რატომ არის გასაკვირი, საგარეო პოლიტიკაში ნაკლებად გარკვეული და პოლარეთისპირა მონასტრის მეუდაბნოვე, იღუმენობიდან პირდაპირ პატრიარქად აღზევებული ნიკონი ამ იდეით იმდენად მოხიბლულიყო, რომ უკვე მთელი აღმოსავლური მართლმადიდებლობის ბედ-იღბლის გამგებლად მიეჩნია საკუთარი თავი. ნიკონი უკვე რუსულ-ბერძნულ და აღმოსავლეთის მსოფლიო პატრიარქობაზე ოცნებობდა დ ამზად იყო ყოველივე იმის სინამდვილე დაეჯერებინა, რასაც შთააგონებდნენ მას საკუთრი ინტერესებით აღძრული ბერძენი მლიქვნელები" (იქვე. გვ. 201).

თავის მხრივ ნიკონმა მეფეც აიყოლია, რომელიც ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტისგან" "ისედაც ჭკუაზე არ იყო". ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, თუ რას ეუბნებოდა ის ბერძენ ვაჭრებს და როგორ ჰპირდებოდა მათ ამ საქმის წარმატების გადასაწყვეტად ჯარის, ხაზინის და თვით საკუთარი სიცოცხლის მსხვერპლად მიტანასაც კი.

უნდა აღინიშნოს, რომ სამწუხაროდ, პოლიტიკური ოცნებებით მოხიბლული მეფე ალექსი ბოლომდე თავისი გრეკოფილური შეხედულებების ერთგული დარჩა და ბოლომდე ჯიქურად ცდილობდა სინამდვილეში მის განხორციელებას.

ამრიგად, პროფ. ნ. კაპტერევის თქმით: " საეკლესიო რეფორმა ნიკონ პატრიაქის ხელშეწყობით თავის დაწყებას, განხორციელებას და ნიკონის შემდეგ მის საბოლოო აღიარებას მთელი რუსეთის ეკლესიის მიერ - მეფე ალექსის უნდა უმადლოდეს" (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и Царь Алексей Михайлович. Москва. 1996, стр. 47).

საპატრიარქო კათედრიდან ნიკონის ჩამომხობის შემდგომ, საეკლესიო რეფორმის მხარდაჭერის საქმე მეფე ალექსის დააწვა, და მანაც მარჯვედ და ოსტატურად მიიყვანა ბოლომდე ეს საქმე. მან შეაკოწიწა რეფორმების ერთგული მომხრეები, სასულიერო პირები, რომლებიც მისი სულისკვეთებით და მითითებით მოქმედებდნენ. ასე რომ, მხოლოდ მისი განსაკუთრებული ძალისხმევის წყალობით მივიდა ნიკონის რეფორმა ბოლომდე და იმდროინდელი საზოგადოების უმრავლესობის წინააღმდეგობის მიუხედავად, საზეიმოდ და საბოლოოდ იქნა მიღებული და დამკვიდრებული რუსეთის ეკლესიაში" (იქვე).

ნიკონისა და ალექსი მეფის ეს მცდელობანი და მონდომებანი რუსეთის სკიპტრისა და მოსკოვის საპატრიარქო საყდრის გარშემო გაეერთიანებინათ ყველა მართლმადიდებელი ქრისტეანი, ხოლო რუსეთი პანმართლმადიდებლურ იმპერიად გადაექციათ, თავისი გაქანებით, მათივე "მოძღვრის", პატრიარქ პაისის გეგმებსაც კი აჭარბებდა, რაც რუსული სახელმწიფოებრიობისა და ეკლესიის ბედზე მეტად მწარედ და ტრაგიკულად აისახა. ამგეგმის უსწრაფესად განხორციელების სურვილმა, იმდროინდელი რუსეთის ჯერ კიდევ სუსტი (ან ამ მიზნისთვის შეუსაბამო) ტექნიკურ და ეკონომიკურ შესაძლებლობათა გაუთვალისწინებლობამ გამოიწვია ის, რომ არცერთი ამ გეგმათაგან, რომელიც მეფემ და პატრიარქმა დასახეს არ შესრულდა, ხოლო "ბერძნული პროექტით" გატაცება ძველი რუსული საეკლესიო ტრადიციისა და იდეოლოგიის უგულებელყოფაში აისახა" (იქვე. გვ. 201-202).

მოკლედ, ასეთი იყო ამ რეფორმის პოლიტიკური წანამძღვრები, ახლა კი, კონკრეტულად, რაც შეეხება დასმულ შეკითხვას, საღვთისმსახურებო წიგნების რევიზია ყოველთვის საჭიროა და თვისთავად ამ ღონისძიებაში, რომელიც საეკლესიო წიგნების წმიდად დაცვას ისახავს მიზნად, ცუდი არაფერია. მეტიც, საქებარია და მოსაწონი საღვთისმსახურებო წიგნების გადამოწმება და ნებსითი თუ უნებლიე შეცდომებისგან მათი გაწმენდა. ამიტომაც იყო, რომ რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში თითქმის ყველა პატრიარქის ეპოქაში აწარმოებდნენ ასეთ რევიზიას. პატრიარქ იობის პერიოდიდან იოსებ პატრიარქის ეპოქის ჩათვლით საღმრთისმსახურებო წიგნები არავის დაუტოვებია უყურადღებოდ და გადამოწმების გარეშე. ცხადია, ასეთი ღონისძიება არც ნიკონ პატრიარქის დროს იქნებოდა საძრახისი, რომ არა ნიკონისა და მისი წამქეზებელი თუ მხარდამჭერი მღვდელმთავრების ანტიმართლმადიდებლური და რუსი მართლმადიდებლებისათვის სრულიად მიუღებელი ქმედება. კერძოდ:

1) მათ ეჭვქვეშ დააყენეს რუსული ღვთისმოსაობა, როდესაც რუსეთის ეკლესიაში დამკვიდრებული ზოგიერთი საეკლესიო გადმოცემა (მაგ.: ორი თითით პირჯვრისწერა, ორჯერადი ალილუიას გალობა, მზის მიმართულების თანმდევი მოძრაობა ლიტანიობაზე, დიდი აიაზმის ერთჯერადი კურთხევა (მწუხრზე) და სხვა) შერაცხეს ერეტიკულად და დასწყევლეს მათი მიმდევრები (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и Царь Алексей Михайлович. Москва. 1996. Т. 2, стр 526).

2) ეჭვქვეშ დააყენეს რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების სისწორე და მართლმადიდებლურობა და, საერთოდ, ძველი მართლმადიდებლობის სიწმიდე რუსეთის ეკლესიაში, რომელიც თითქოსდა საჭიროებდა გასწორებასა და მკურნალობას ბერძენ იერარქთაგან (იქვე).

3) რეფორმას სათავეში ჩაუყენეს და წიგნების შესწორება მიანდეს ყველასათვის აშკარად ცნობილი და გამომზეურებულ მწვალებლებს (კერძოდ, ლათინ იეზუიტებს) თავიანთ პატრიარქთგან პატივაყრილ და დამხობილ იერარქებს.

ვითარება დაძაბა და არცთუ უსაფუძვლო უნდობლობას ხელი შეუწყო იმანაც, რომ თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობის, პაპისტებთან უნიისა და მთელ აღმოსავლეთში ბერძნული ღვთისმოსაობის დაცემის შემდგომ, რუსებს ბერძენთა მართლმადიდებლურობაშიაც კი ეჭვი ეპარებოდათ. მათი ღვთისმოსაობის ავტორიტეტი კი რუსებს თვალში თვით ნიკონ პატრიარქამდეც არ აღმდგარა.

ამ თვალსაზრისით კომპრომეტირებული ბერძნული ღვთისმოსაობის დაყენებამ რუსულ ღვთისმოსაობაზე მაღლა შექმნა საკმაოდ უარყოფითი ფონი, ხოლო რეფორმის სათავეში აშკარა მწვალებლების და ლათინ-უნიატების ჩაყენებამ დაბადა ეჭვი ამ რეფორმების კეთილი მიზანდასახულობის მიმართ; ხოლო მას შემდეგ, რაც ამ უნიატმა და გალათინებულმა რეფორმატორებმა რუსულ ეკლესიაში დამკვიდრებული სრულიად მართლმადიდებლური გადმოცემები მწვალებლურად გამოაცხადეს, დაიწყო ღვთისმოსაობის ჭეშმარიტ დამცველთა სრულიად სამართლიანი და სჯულიერი ბრძოლა.
მოდი, საკითხში კიდევ უფრო ჩაღრმავებისთვის დავსვათ რამდენიმე შეკითხვა:

ა) რამდენად ინარჩუნებდა მართლმადიდებლობას რუსეთის ეკლესია მისი გაქრისტეანებიდან (988 წ.) პატრიარქ ნიკონამდე?

თავად ვლადიმირის დროს (988 წ.) წმ. ნათლისღებით რუსეთის განათლებიდანვე რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ბერძნულ-აღმოსავლური აღმსარებლობა და საწესჩვეულებო - საღვთისმსახურებო პრაქტიკა დამკვიდრდა, რომელიც შენარჩუნებული იყო მთელი 7 საუკუნის განმავლობაში ყველა ნიუანსით და ყოველგვარი ცვლილებების გარეშე. ამ 7 საუკუნის განმავლობაში რუსეთის ეკლესიის ისტორიაში უმთავრესად ვხვდებით ორ უარყოფით მოვლენას, ესენია: "იუდეველთა მიმდევრების" (жидовствующие) და ე. წ. "სტრიგოლნიკების" მწვალებლური მოძრაობებს, რომელთაც თავის მხრივ რუსეთის ეკლესიაზე და რუსი ხალხის მართლმადიდებლურ ცნობიერებაზე რაიმე ზეგავლენა არ მოუხდენიათ. მათ აქ ვერ შესძლეს ფართოდ გავრცელება და ძალიან მალე შეწყვიტეს კიდეც არსებობა.

რუსეთში მართლმადიდებლურობა ვერც თათართა ბატონობამ შეარყია. მათ შემოსევამდე რუსეთის მიტრპოლიტის კათედრა იმდროინდელი რუსეთის დედაქალაქ კიევში იმყოფებოდა, თათართა შემოსევის შემდეგ კი გადაიტანეს მოსკოვში. მოსკოვი თანდათანობით გაძლიერდა და საბოლოოდ რუსეთის დედაქალაქად შეიქნა. მოსკოვის ასეთი აღზევება, ცხადია, არ მოსწონდათ პოლონეთისა და ლიტვის თავადებს, რომელთა მართლმადიდებლური მოსახლეობაც თავისი სარწმუნოებით მოსკოვის მიტროპოლიტს ემორჩილებოდა. მათ იმდენი ქნეს, რომ მოსახლეობის ამ ნაწილისთვის კონსტანტინოპოლის პატრიარქს გამოსთხოვეს მეორე მიტროპოლიტი. ასე გაჩნდა ორი რუსული მიტროპოლია: ერთი რუსეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილს განაგებდა, ხოლო მეორე - სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს მწყემსმთავრობდა. ძალიან მალე სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილი ლათინობის (ე. წ. კათოლიციზმის) ზეგავლენის ქვეშ მოექცა. ხშირად ისეც ხდებოდა, რომ ამ მხარის ეპისკოპოსები უშუალოდ რომის პაპს ემორჩილებოდნენ. სამხრეთ-დასავლეთ რუსეთში შეირყვნა სარწმუნოება, საეკლესიო-საღვთისმსახურებო ლიტერატურა, საეკლესიო ჩვეულებები და წეს-განგება. რაც შეეხება დიდი რუსეთის ეკლესიას, როგორც მაშინ უწოდებდნენ მოსკოვის მიტროპოლიას, იგი იმ ზომამდე აღწევდა და განმტკიცდა, რომ 1586 წლიდან საპატრიარქო მმართველობის უფლებაც კი მიიღო.

რუსეთმა მართლმადიდებლური ღვთისმოსაობით იმდენად გაითქვა, სახელი, რომ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა იერემიამ მას "მესამე სულიერი რომი" უწოდა. პატრიარქობის დამფუძნებელ სიგელში მან ჩაწერა: "რადგანაც ძველი რომი აპოლინარიელთა მწვალებლობისგან დაეცა, ხოლო მეორე რომი, კონსტანტინოპოლი უღვთო და ღვთისმბრძოლი თურქების ხელშია, შენი უდიდესი რუსული სამეფო, ღვთისმოსავო მეფეო, მესამე რომია, რომელიც სხვა ადრინდელ სამეფოებს ღვთისმოსაობით აღემატება; და ყველა ღვთისმოსავი სამეფო აწ შენს სამეფოში ერთდება, რის გამოც ამჟამად მხოლოდ შენ იწოდები ქრისტეან მეფედ მთელს დედამიწაზე". ეს "განგებულება" ("Уложение") კანონიკურ წიგნ "კორმჩაიაშიც" (Кормчая) შეიტანეს (л. 15,26) და მთელი რუსი ერის აღმსარებლობა გახდა. უკანასკნელმა ღვთისმოსავმა პატრიარქმა იოსებმა (რომელიც ნიკონის წინამორბედი იყო - არქიეპ. პ.) ეს აღმსარებლობა მეფე ალექსი მიხეილის ძის წინაშე ასე დაამოწმა: "რუსული ეკლესია ცეცცხლოვანი სვეტივით ზეცამდე ბრწყინავს, ჭეშმარიტად, არასოდეს შეირყევა და დაირღვევა, რადგანაც თავიდანვე მიიღო საღმრთო წეს-განგება" (Н. Ф. Каптерев. Патриарх Никон и его противники. Москва. 1913, стр. 173).

მაგრამ ასე არ ყოფილა სხვაგან. სხვადასხვა სახის მწვალებლობები, მეტ-ნაკლებად მთელ მსოფლიოს მოედო და 17-ე საუკუნისთვის მართლმადიდებლობა თითქმის ყველგან შეირყვნა. ზოგან ნებით, მსგავსად რომის ეკლესიისა; ზოგან კი ძალდატანებით, როგორც ამას ბერძნულ ეკლესიებში ჰქონდა ადგილი; რაც, თავის მხრივ, უკეთურ თურქთა შემოსევითა და რომის პაპისტური ეკლესიის ხრიკებით იყო გამოწვეული.

აი, რას წერს ამის შესახებ მოსკოვის სასულიერო აკადემიის პროფესორი ნ. კაპტერევი: "ძველი რომი აპოლინარიელთა ურწმუნოების მწვალებლობამ დასცა, ბერძნული სამეფო კი გაპარტახებულია და არ აღსდგება, რამეთუ მათ (ბერძნებმა ლათინური მწვალებლობა ამჯობინეს მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას. სხვა ქვეყნებში კი ღვთისმოსაობა მწვალებლობებში აღრეულა... მხოლოდ რუსეთის მიწაზე იცავენ ჩვენს დაურღვეველ სარწმუნოებას... მხოლოდ რუსეთის სახელმწიფო ანათებს ამჟამად სრულყოფილი ღვთისმოსაობით, როგორც ნათელი მზისა. აი რას ეფუძნება რუსების უპირატესობა მართლმადიდებლურ სამყაროში" (Н. Ф. Каптерев. Характер отношений России к православному востоку. К вопросу о причинах разделения русской церкви. Москва 1911).

ამგვარად, რუსებს საკმაოდ მტკიცედ ეპყრათ მართლმaდიდებლობის დროშა და გარეშეთა არავითარ ჩარევას არ საჭიროებდნენ. ამიტომაც, მთელი რეფორმა და, მით უმეტეს, ძველი ღვთისმოსაობის ნგრევა, სრულიად ზედმეტი, და, პირდაპირ რომ ვთქვათ, უაზრო იყო. მითუმეტეს არ ჰქონდა აზრი ბერძენთა წინაშე ქედის მოდრეკას, რომელთა მიმართ ნდობა სრულიად დაკარგული იყო ჯერ კიდევ ფლორენციის კრების შემდეგ (1439 წ.), სადაც ბერძნები რომის პაპს უნიაზე შეუთანხმდნენ.

ამ დროიდან რუსები ფრიად ერიდებოდნენ ბერძნებს, როგორც ღვთისმოსაობის შემრყვნელებს და აღარ ცნობდნენ მათ ავტორიტეტს სარწმუნოებისა და ეკლესიის სფეროში; თანაც იმხანად ბერძნულ ეკლესიაში განუწტყვეტელი განხეთქილებანი, შფოთი და არეულობა გამეფებულიყო. ბევრი ბერძენი იერარქი სრულიად გალათინდა. იმის გამო, რომ ბერძნებს არ გააჩნდათ საკუთარი სკოლები, ისინი იძულებულნი ხდებოდნენ განათლება ლათინურ სკოლებსა და აკადემიებში მიეღოთ, სადაც მათ იმ პირობით იღებდნენ, რომ უარი უნდა ეთქვათ მართლმადიდებლურ სრწმუნოებაზე; ბერძნებსს არც საკუთარი ტიპოგრაფიები ჰქონდათ და ბერძნული წიგნები ლათინურ ტიპოგრაფიებში იბეჭდებოდა. თვით პაპი და მისი თვალისჩინნი - იეზუიტები, რომლებიც ასკარად ბოროტად იყენებდნენ ბერძენთა მდგომარეობას, უამრავ ცთომილებებს ამკვიდრებდნენ მათში".

"ამიტომაც, - ბრძანებს ნ. კაპტერევი, - რუსებს უკვე არა თუ კონსტანტინოპოლიდან მოვლინებულ მიტროპოლიტთა მიღება აღარ უნდოდათ, საბერძნეთში საკუთარ რჩეულთა გაგზავნასაც ერიდებოდნენ. უფრო მეტიც, როგორც უკვე ვთქვით, სამღვდელმთავრო ფიცში ვალდებულებაც კი შეიტანეს, რათა კონსტანტინოპოლში ხელდასხმულნი რუსეთში საერთოდ არ მიეღოთ. რამეთუ ეშინოდათ, - ყოფილ სულიერ მწყემსებს, ბერძნებს, - თავიანთი უკეთურებით რუსეთიც არ დაესნებოვნებინათ" (იქვე. გვ. 7).

ასე რომ, ყოვლად შეუძლებელი იყო, რუსეთის ეკლესიაში, - რომელსაც ყოველთვის მტკიცედ ეპყრა მართლმადიდებლური სარწმუნოება, ყოველთვის საკმაოდ მკაცრი, ორთოდოქსული სულისკვეთებით იყო გამსჭვალული (რაც მრავალი ისტორიული წყაროთი დასტურდება) და რუსეთის ნათლისღებიდან მოყოლებული მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა ერეტიკოსთა ხრიკებს, - რაიმე შეეცვალათ ძველ ბერძენთაგან მიღებულ სარწმუნოებასა და საღვთიმსახურებო პრაქტიკაში, რომელიც იმ დროისთვის (ანუ IX-XI სს.) უკვე სრულიად ფორმირებული და ჩამოყალიბებული იყო.

მაგრამ, სამწუხაროდ, სწორედ მაშინ, როდესაც რუსულმა ეკლესიამ მწვერვალის პიკს მიაღწია, მოხდა განხეთქილება, რომელმაც მთელი რუსეთი ორ ნაწილად გაჰყო, "ეს სამწუხარო მოვლენა ალექსი მიხეილის ძის მეფობისა და პატრიარქ ნიკონის მწყემსმთავრობის დროს მოხდა (XVII ს-ის მეორე ნახევარში). მეფე ალექსიმ და პატრიარქმა ნიკონმა, ასევე მათმა მემკვიდრეებმა და მიმდევრებმა დაიწყეს რუსულ ეკლესიაში ძველის სანაცვლოდ მანამდე უცნობი ახალი წესებისა და ჩვეულებების, ახალი საღვთისმსახურებო წიგნების, წეს-განგებებისა და ჩვეულებების დამკვიდრება; ეკლესიასთან, თვით რუსეთთან და რუს ხალხთან ახლებური მიმართების დაფუძნება; დაიწყეს იერარქიის, საეკლესიო საიდუმლოებების და ღვთისმოსაობის შესახებ ახალი შეხედულებების გადმონერგვა. რუს ხალხს თავს მოახვიეს სრულიად სხვა მსოფლმხედველობა, სხვაგვარი აღქმა და სხვა. ყოველივე ამან გამოიწვია განხეთქილება. ნიკონის მიმდევრებს, ანუ მათ, ვინც მიიღო ახალი საეკლესიო წეს-ჩვეულებები და ახალი რწმენა (თუ რაში გამოიხატებ რწმენის სიახლე, ქვემოთ ავხსნით - არქიეპ. პ.) - ხალხმა ნიკონ პატრიარქის რეფორმების მომხრეებს ნიკონიანელები და ახალმორწმუნეები შეარქვა. თვით ნიკონის მიმდევრებმა კი გამოიყენეს რა საერო-სახელმწიფო ხელისუფლება და ძალა, საკუთარი თავი მართლმადიდებლებად გამოაცხადეს, ხოლო ნიკონისა და მისი საიხლეების მოწინააღმდეგე მართლმადიედებელნი დამამცირებელი ზედწოდებით მონათლეს და "რასკოლნიკებად" (განხეთქილების მოქმედად) შერაცხეს.

სინამდვილეში ნიკონიანურ რეფორმათა და სიახლეთა მოწინააღმდეგეებს არ მოუწყვიათ განხეთქილება. ისინი, უბრალოდ, ადრინდელი, ძველი სარწმუოებისა და გადმოცემების ერთგულნი დარჩნენ, მათ არ უღალატეს ძველ მართლმადიდელობას, არ უღალატეს არც რუსულ და არც აღმოსავლეთის წმიდა, საყოვლეთაო და სამოციქულო ეკლესიას" (იქვე. გვ. 17-18).

XVII საუკუნის რუსეთში მომხდარი საეკლსისო განხეთიქლების არსს იმდროინდელი ბერძნული ეკლესიის დაცემული მდგომარებოაც ათვალსაჩინოებს.

ბ) რატომ დაეცა ბერძნების ავტორიტეტი რუსების თვალში?

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ბერძნული ეკლესიის ავტორიტეტის დაცემაში განსკუთრებული როლი ლათინ მწვალებლებთან უნიის დადებამ და თურქთაგან კონსტანტინოპოლის დაპყრობამ ითამაშა. ამ ორმა მოვლენამ გადაწყვიტა ბერძნული მართლმადიდებლობის ბედი. აი, რას წერს ამის შესახებ პროფ. ნ. კაპტერევი: "საფრთხე, რომელიც თურქების მხრიდან ემუქრებოდა აღმოსავლურ მართლმადიდებლობას, გარეგნული იყო და საკუთრივ მართლმადიდებლური მოძღვრების არსს არ ეხებოდა; ასე, რომ თურქთა ბატონობით მართლმადიდებლობა, მართალია, ზარალდებოდა, ოღონდ რიცხობრივად და არა ხარისხობრივად. მაგრამ არსებობდა სხვა არახელსაყრელი პირობები, რომლებიც თვით აღმოსავლეთის პატრიარქთა მტკიცებითვე, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობას არა ოდენ გარეგნულად, არამედ უცხო სწავლებათა შემოტანით, მართლმადიდებლური სარწმუნოების სიწმიდეს უქადდა საფრთხეს.

ალექსანდრიის პატრაირქი მელეტი პიგასი პოლონეთში მცხოვრებ ბერძენ და რუს მართლმადიდებელთადმი მიწერილ ეპისტოლეში, სხვათა შორის, წერდა, რომ: "ბერძნებში, თურქების მიერ მათი დაპყრობის შემდეგმ ღვთაებრივი სიბრძნის წყარონი დაიშრიტნენ, განმანათლებლობა ჩაჰკვდა, მსოფლიოს სულიერი შიმშილისა და წყურვილის ჟამი დაუდგა. ასე, რომ თვით დასავლეთში მცხოვრებ ბერძნებსაც არნახული უბედურებები ატყდებათ თვს, რადგან ისინი, ვინც ტყვეობის გამო ამგვარ უბადრუკ ყოფაში არიან, ქრისტეანულ სარწმუნოებას შერყვნისგან ვერ ინარჩუნებენ: სხვანი, რომლებსაც თუმც ღვთის კაცთმოყვარეობის გამო ტყვეობის ჭირი არ განუცდიათ, სხვაგვარ განსაცდელში არიან ჩავარდნილნი, რომელსაც საეკლესიო განხეთქილებანი ჰქვია და რისი მიზეზიც ძალაუფლებისა და დიდების მოყვარული იერარქები არიან და ეს უკანასკნელნი სხვაგვარ უბედურებას დაქვემდებარებიან" (И. И. Малышевский. Мелетий Пигас, т. 2, стр. 81-82. Цит. В. Е. Макаров. "К вопросу о причинах разделения русской церкви. М. 1911).

მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ ბერძნებში სრულიად ჩაკვდა განმანათლებლობა. "სკოლები, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა მეცნიერული განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინთა ხელში იყო. XVI ს. ბოლოს, პაპმა გრიგოლ XIII-მ რომში დააფუძნა სპეციალური ბერძნული კოლეჯი, რომელშიც იეზუიტი მოძღვრების მეთვალყურეობითა და ლათინური მწვალებლობის სულისკვეთებით იზრდებოდნენ ახალგაზრდა ბერძნები, შემდგომში მართლმადიდებელთა შორის ლათინური სარწმუნოების მცველნი და გამავრცელებელნი რომ უნდა გამხდარიყვნენ. სწორედ ამ რომაულ-ბერძნული კოლეჯის აღზრდილები იყვნენ ნიკონის რეფორმის უპირველესი ხელმძღვანელები: არსენ ბერძენი და პაისი ლიგარიდი. ამ სკოლების მოსწავლე მართლმადიდებელნი იძულებულნი იყვნენ უარეყოთ მართლმადიდებლობა და ლათინობა მიეღოთ" (В. Е. Макаров. "К вопросу о причинах разделения русской церкви". Стр. 20).

ყველაფერ ამასთან ერთად, საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობის გამო, ბერძნები იძულებულნი იყვნენ, წიგნები უცხოეთში, უპირატესად კი ვენეციაში დაებეჭდათ. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა კირილე ლუკარისმა დააპირა შეექმნა საკუთარი ტიპოგრაფია, მაგრამ იეზუიტთა ინტრიგების წყალობით ეს მცდელობა კრახით დამთავრდა, რის გამოც ბერძნები იძულებულნი გახდნენ წიგნები ისევე ლათინურ (პაპისტურ - არქიეპ. პ.) ქვეყნებში ებეჭდათ და ლათინებმა ეს გარემოება თავიანთ სასარგებლოდ ბოროტად გამოიყენეს.

რუსებმა კარგად უწყოდნენ თავიანთი განათლებულობით თავმომწონე ბერნძნები უცხო რჯულის სასწავლებლებში რომ იღებდნენ განათლებას: უცხო რჯულის მპყრობელ ქვეყნებში ბეჭდავდნენ წიგნებს, უცხო რჯულის მესაკუთრეთ კი თავიანთი ერეტიკული სწავლებანი შეჰქონდათ მათში. ყოველივე ეს კი რუსებისთვის თვით ბერძენთა განცხადებებიდან იყო ცნობილი" (იქვე გვ. 21-22).

მწვალებელთა მხრიდან ეკლესიაზე თავდასხმები და შევიწროებანი ჯერ კიდევ არ გვაძლევს უფლებას ეჭვის თვალით შევხედოთ დევნილი ეკლესიის ღირსებას. სხვადასხვა სახის განსაცდელი არცთუ იშვიათად აწრთობს დევნილთა სულებს, სულიერების უმაღლეს მწვევალებამდე აჰყავს და სააშკარაოზე გამოაქვს როგორც მოძღვართა, ასევე სამწყსოს უმაღლესი ზნეობრივი თვისებანი, ერთი სიტყვით: დევნა-შევიწროება გამოაბრწყინვებს ხოლმე იმ სულიერ სიმდიდრეს, რომელიც დევნილი ეკლესიისთვის არის დამახასიეთებელი.

მაგრამ, სამწუხაროდ, ამას ვერ ვიტყვით ბერძნული მართლმადიდებლური ეკლესიის მადგომარეობაზე თურქების მიერ მათი დაპყრობის შემდეგ. "... როგორც თვით პატრიარქთა, ასევე რუსეთის მთავრობის აგენტთა მოხსენებებიდან მოსკოვისთვის ცადი ხდებოდა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში მოსყიდვა, მექრთამეობა, ინტრიგები ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, უფრო მეტიც, იქ მეტოქის თავიდან მოსაცილებლად მკვლელობებსაც კი არ ერიდებოდნენ; მაგალითად, ცნობილი გახდა, რომ ზოგიერთი პატრიარქის სიცოცხლე, საპატრიარქო კათედრის მაძიებელ მეტოქეთა ინტრიგებს შეეწირა" (იქვე. გვ. 25).

მაგრამ, არსებობდა "სხვა საზიანო პირობებიც, რომლებიც, თვით აღმოსავლელ პატრიარქთა ცნობით, მართლმადიდებლობას ემოუქრებოდა არა მხოლოდ გარეგნულად, არმედ თვით სიწმიდეს მისი მოძღვრერებისა, რეამთუ შეჰქონდათ მასში უცხო სწავლება.

რუსებს ყოველმხრივ შეეძლოთ აღმოსავლელ მართლმადიდებელთა ამ ბედრკული მდგომარეობის მელეტი პატრიარქისეულ დახასიათებაში დარწმუნება (იხ. ზემოთ). მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ განმანათლებლობა ბერძნებში საბოლოოდ დაეცა. "სკოლათა უმრავლესობა, სადაც შესაძლებელი იყო სამეცნიერო განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინური იყო. XVI ს. მიწურულს რომის პაპმა გრიგოლ XIII დააარსა სპეციალური ბერძნული კოლეგია, სადაც იეზუიტ მოძღვართა ხელმძღვანელობით, ლათინური სულისკვეთებით იზრდებოდნენ ბერძნები, რომლებსაც შემდგომ მართლმადიდებელთა შორის ლათინობის (პაპიზმის - არქიეპ. პ.) გავრცელება და პროპაგანდირება ევალებოდათ. სხვათა შორის, სწორედ რომის ამ კოლეგიის აღზრდილების იყვნენ რუსული ეკლესიის ცნობილი და უმთავრესი რეფორმატორები არსენ ბერძენი და პაისი ლიგარიდი; თვით ის ბერძნებიც კი, რომლებიც მართლმადიდებლობის ერთგულნი რჩებოდნენ, ლათინურ სკოლებში სწავლის პერიოდში იძულებულნი იყვნენ უარეყოთ მართლმადიდებლობა და მიეღოთ ლათინობა" (В. Е. Макаров. Москва. დასახ. შრ. გვ. 20).

კიდევ უარესი ის იყო, რომ საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობოის გამო ბერძნები იძულებულნი ხდებოდნენ თავიანთი სასწავლო და საღვთისმსახურებო წიგნები ლათინურ დასავლეთში, კერძოდ, რომისა და ვენეციის სტამბებში ებეჭდათ, რომლებშიც ხშირად შეჰქონდათ მწვალებლური სწავლებანი (იქვე. გვ. 21-22).

ყოველივე ზემოთქმული იწვევდა იმას, რომ: "რუსებს უკვე არათუ აღარ სურდათ კონსტანტინოპოლიდან მოვლინებულ მიტროპოლიტთა მიღება, არამედ საბერძნეთში საკუთარ რჩეულთა გაგზავნასაც კი ერიდებოდნენ..." (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 14-15). "და ბერძენთადმი ამგვარი დამოკიდებულება რუსებს განხეთქილებამდე დიდი ხნით ადრე ჰქონდათ ჩამოყალიბებული" (ვ. ე. მაკაროვის ხსენებ. ნაშრომი. გვ. 25-26).

ბერძენ იერარქთა სულიერ-სარწმუნოებრივ დაკნინებაზე და რუსეთის მაღალ ღვთისმოსაობაზე მეტყველებს შემდეგი ფაქტებიც: "ვისაც სურს თავისი სიცოცხლის 5-10 წლით შემოკლება, - ეუბნებოდნენ არქიდიაკვან პავლე ალეპიელს მოსკოვში ნამყოფი ბერძნები, - მოსკოვის ქვეყანაში უნდა წავიდეს და მოჩვენებით მაინც გახდეს ღვთისმოსავი. ზედმიწევნით დაიცვას მარხვა, ილოცოს გამუდმებით, თავის დროზე წაიკითხოს ჟამნი, ადგეს საშუაღამეო ლოცვაზე და ყოველივე ამასთან ერთად თავი შეიკავოს ხმამაღალი სიცილის, ჩუმი ღიმილისა და სიხარულის ყოველგვარი გამოვლინებისგან, და აგრეთვე არ მოსწიოს თამბაქო და ოპიუმი" (იქვე. გვ. 12). როგორც იტყვიან - კომენტარი ზედმეტია!

დაბოლოს, ბერძნებში ღვთიმოსაობის დაცემის მოწმობანი შემოგვინახეს იმ რუსმა მოგზაურებმა, რომლებიც აღმოსავლეთში ყოფნისას საკუთრი თვალით ხედავდნენ და დეტალურად სწავლობდნენ ბერძენთა რელიგიურ ცხოვრებას. ამ თვალსაზრისით საკმაოდ მნიშვნელოვანია, საერო და სასულიერო მთავრობათაგან უფლებამოსილი პირის არსენ სუხანოვის მოგზაურობა არმოსავლეთში, რომელსაც დაევალა დეტალურად შეესწავლა მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი და კეთილსინდისიერად და დაუფარავად ემცნო ყოველივე მთავრობისთვის. სუხანოვის მოგზაურობამ კიდევ უფრო შეარყია ბერძნებზე რუსების ისედაც წამხდარი წარმოდგენები, რამეთუ მან "სრულად დაადასტურა მათი უევჭელობა, უტყუარობა და სამართლიანობა" (იქვე. გვ. 27).

"სუხანოვმა, როგორც უფლებამოსილმა ექსპერტმა, ადგილზევე შეისწავლა ბერძნული წესები და ჩვეულებანი. კარგად გაეცნო ბერძნული ეკლესიის მდგომარეობას და არათუ უარყო რუსეთში ადრე შექმნილი წარმოდგენა ბერძნებზე, არამედ, როგორც სამართლიანს, დაეთანხმა კიდევაც მას, როგორც ბერძნული ეკლესიისა და ღვთისმოსაობის რეალური მდგომარეობიდან გამომდინარე უეჭველ ფაქტს" (იქვე. გვ. 27).

მეტიც, სუხანოვს პოლემიკაც კი გაუმართავს ბერძნებთან სარწმუნეობის შესახებ და გაუკიცხავს ისინი ათონის წმ. მთაზე სლავური წიგნების განადგურების გამო (ამის შესახებ იხ. ქვემოთ). "უმჯობესი იქნებოდაო - უთქვამს არსენის - ლათინების მიერ ნაბეჭდი წიგნები გაგენადგურებინათ, რომლებშიც ლათინური, მწვალებლური შეხედულებებია შეპარებულიო". ამის დასტურად სუხანოვს მოუტანია და პატრიარქ პაისისთვის უჩვენებია ბერძენი მასწავლებლისგან ნაბოძები ერთი ბერძნული წიგნი, რომელშიც სარწმუნოების სიმბოლო "ფილიოკვე"-ს (სულიწმიდის ძისაგან გამომავლობის ლათინური დოგმატი - არქიეპ. პ.) ჩამატებით დაებეჭდათ. ამ აშკარა მხილების გამო, პატრიარქ პაისის სუხანოვისთვის განუმარტავს, რომ "მართალია, მართლმადიდებელი ბერძნები ვენეციაში გამოცემული წიგნებით სარგებლობენ, მაგრამ დიდი სიფრთხილით ეკიდებან, რამეთუ კარგად უწყიან, ლათინნი მათ თავიანთი მწვალებლური შეხედულებებისამებრ რომ ბეჭდავენო, - ამიტომაც, ისინი (მართლმადიდებელი ბერძნები - არქიეპ. პ.) შლიან ამ ადგილებს, თუმც საკუთრივ წიგნებს არ ანადგურებენ"-ო (იქვე. გვ. 32).

მაგრამ პატრიარქ პაისის თავის მართლებას არიმე ზეგავლენა არ მოუხდენია ბერძნულ და აღმოსავლურ-ბერძნულ ღვთისმოსაობაზე რუსების შხედულებაზე, რამეთუ: "იმ განცხადებათა საფუძელზე, რომლებითაც თვით ბერძენი იერარქები მიმართავდნენ რუსეთის მთავრობას, დასტურებოდა, რომ მართლმადიდებლობა მთელ აღმოსავლეთში ყველგან დათრგუნულია მტერთაგან და რომ თურქთა უღლის ქვეშ მგმინიავი აღმოსვლელი ქრსიტეანები ძლივსღა ინერჩუნებენ ჭესმარიტ ქრისტეანულ სარწმუნოებას უბიწოდ და შეურყვნელად..." (იქვე. გვ. 24).

მაგრამ, რაც ყველაზე შემაშფოთებელი იყო, რუსები იმავე ბერძენ იერარქთაგან გებულობდნენ, რომ მწვალებელათ შემოტევისა და მზაკვრობის შედეგად საფრთხეში იყო თვით სარწმუნოება, რამეთუ წმ. მამათა წიგნებში, მწვალებლები საშინელ საწამლავს, უწმინდურსა და საზიზღარ ერესს ურევდნენ. რაც დამღუპველ ზეგავლენას ახდენდა მართლმადიდებლებზე, რამეთუ "მიიჩნევდნენ რა წმ. მამებს ამ წიგნებში გადმოცემული აზრების ავტორებად, ერეტიკოსთაგან მოტყუებულნი, ბრკოლდებოდნენ" (იხ. იქვე).

ყოველივე ზემოთხსენებულიდან ცხადი ხდება: XVII საუკუნის II ნახევრისთვის რუს მართლმადიდებლებს საკმაოდ მყარი საფუძველი ჰქონდათ ეფიქრათ, რომ კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა და სრულყოფილი ღვთისმოსაობა ბერძენთაგან ნამდვილად რუსეთზე გადმოვიდა, რომ "... თანამედროვე ბერძნები მართლმადიდებლური სამყაროს მოწინავე წარმომადგენლებად და ხელმძღვანელებად უკვე ვეღარ ჩაითვლებიან, რომ ამ მდგომარეობაში მყოფი ბერძნული ეკლესია არათუ შეუძლებელია უბადლო ნიმუშსა და მაგალითს წარმოადგენდეს სხვა მართლმადიდებლურ ეკლესიათათვის, არამედ თვითონვე საჭიროებს საკმაოდ სერიოზულ მკურნალობას; ყოველივე, რაც კი რუსებისთვის იყო ცნობილი თანამედროვე ბერძნების მთელი ეკლესიური ყოფის შესახებ; ყოველივე, რისი დანახვაცა და მოსმენაც შეეძლოთ ბერძენთა სულიერი მდგომარეობის შესახებ, კიდევ უფრო ამყარებდა მათ შეხედულებას ბერძენთ წარყვნილ ღვთისმოსაობაზე, ხოლო სხვაგვარი შეხედულებებისთვის კი საფუძველი არ ჰქონდათ" (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 296-299, 300-318, 323-326).

ბერძნული ეკლესიის დაცემაზე, პაპისტების პირველობისმოყვარეობასა და ამბიციებზე მეტყველებს ის სამწუხარო მოვლენები, რაც ნიკონის რეფორმამდე რამდენიმე წლით ადრე ათონის წმიდა მთაზე განვითარდა და დღეისთვის ცნობილია, როგორც განხეთქილება ათონის მთაზე, რომელშიც უზუსტესად ირეკლება XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში ბერძენთა ამბიციური ინტერესები.

სანამ რუსეთის ეკლესიას არევდნენ, ბერძნებმა 1650 წელს არეულობა ათონის, სერბიულ-ხილანდარის მონასტერში მოაწყვეს.

დროთა განმავლობაში ბერძნული და სლავური ღვთისმსახურება საეკლესიო -საწესჩვეულებო (სარიტუალო) თვალსაზრისით საკმაოდ დაასცილდა ერთურთს. რუსები ყოვლივე ამას იმით ხსნიდნდნ, რომ ბერძნებმა, დაკარგეს რა ჭშმარიტი მართლმადიდებლური ღვთისმოსაობა, თავიანთ საეკლესიო პარქტიკაში ლათინთაგან შეთვისებული სიახლენი დაამკვიდრეს. თავის მხრიდან, ბერძნები რუსულ (სლავურ) საეკლესიო წიგნებს მართლმადიდებლური რიტუალების დარღვევას სწამებდნენ, ამას კი რუსების გაუნათლებლობასა და უბირობას მიაწერდნენ და, ერეტიკოსებად თუ არა, განხეთქილების მოქმედად მაინც მიიჩნევდნენ (იხ. Чтен. В общ. ист. И лревн. 1868 г. 4 стр. 387).

მოვლენები ისე განვითარდა, რომ საბოლოოდ - სლავ ბერებთან კამათისას ბერძენმა ბერებმა ცეცხლში დაწვეს სლავური საღვთისმსახურებო წიგნები.

ეს ყოვლად გამაოგნებელი და აღმაშფოთებელი ამბავი ასე მოხდა:

"მთელი მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის კეთილისმყოფელი რუსეთი, სხვათა შორის, აღმოსავლეთის სლავურ მონასტრებშიც აგზავნიდა მოსკოვში დაბეჭდილ წლიურ ციკლს საღვთისმსახურებო წიგნებისა. საეკლესიო წიგნების ამგვარი ამანათები ფრიად ჩვეულებრივი მოვლენა იყო პატრიარქ ფილარეტის დროიდან, როდესაც მოსკოვში ტიპოგრაფია საკმაოდ მაღალ დონეზე იყო. ათონის სლავური მონასტრები მათი მიხედვით ატარებდნენ წირვა-ლოცვას; მაგრამ, აღმოჩნდა, რომ ბერძნულ და რუსულ საეკლესიო წიგნებს შორის გარკვეული მსგავსება - სხვაობანი იყო; რადგანაც სლავური და ბერძნული მონასტრები ერთმანეთის გვერდიგვერდ მდებარეობენ და, რადგანაც თითეოულმა მონასტერმა კარაგდ უწყის თუ რა ხდება მის მეზობელ მონასტერში, საეკლესიო წეს-ჩვეულებათა შორის არსებული სხვაობა მეკვეთრად შესამჩევი გახდა; ამ გარემოებამ უნებურად სხვა მონასტრების ბერთა ყურადღებაც მიიპყრო, რომლებიც ყოველთვის უფრთხილდებოდნენ საკუთარ რეპუტაციას და ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობის ბურჯებად და მცველებად მოჰქონდათ თავი.

ბერძნულ და სლავურ საეკლესიო სხვაობათა შემჩნევისთანავე ათონზე დაუყოვნებლივ დაიწყო ცხარე დავა და კამათი: საიდან გაჩნდა ეს სხვაობა? ვინ გადაუხვია ძველ განაწესს და საეკლესიო ჩვეულებებს? ვინ არის მართალი: რუსები თუ ბერძნები? მთელი ათონი ორ მტრულ ბანაკად გაიყო, რომლებიც თავისებურად განმარტავდნენ სადავო საკითხს. ერთ მხარეს იდგა ათონზე გაბატონებული და ძლიერად შეკავშირებული ბერძნული პარტია, მეორეზე - შედარებით სუსტი პარტია სლავი ბერებისა, რომელიც უპირატესად სერბებისგან შედგებოდა...

ათონელმა ბერძნებმა გადაჭრით განაცხადეს, რომ ბერძნული საეკლესიო წიგნები, წესები და ჩვეულებები სრულიად მართებული და თანხმიერია ძველი წესებისა, ხოლო მოსკოვურ წიგნებში მოგვიანებით შეთხზული გამონაგონებიაო შეტანილი. ასე, რომ მათი აზრით, მოსკოვში ნაბეჭდი წიგნები მწვალებლურად და დაწვის ღირსად მიიჩნიეს, ხოლო ყოველი, ვინც კი ამ წიგნებს დაეთანხმებოდა, განკვეთასა და სხვა სახის მკაცრ სასჯელს უნდა დაქვემდებარებოდა.

სლავი ბერები, რომლებიც მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნების მიხედვით ატარებდნენ ღვთისმსახურებას, ბუნებრივია, ვერ გაიზიარებდნენ ამგვარ გადაწყვეტილებას. მათ, თავიანთი მხრიდან განაცხადეს, რომ სიმართლე და ჭეშმარიტება რუსული წიგნების მხარეზეა და არა ბერძნულისა; ბერძნებმა უკვე დიდი ხანია, რაც დაკარგეს ძველი, ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობა და თავიანთ ღვთისმსახურებასა თუ საეკლესიო - წეს-ჩვეულებებში სიახლენი დაამკვიდრეს; ამდენად, ამჟამად ჭეშმარიტი ღვთისმსახურება მთელი თავისი სიწმიდით ოდენ რუსებში და აგრეთვე მათში, ანუ სერბებში არის შენარჩუნებული... ამის დასტურად მათ წარმოადგენიეს ერთი უძველესი ხელნაწერი სერბიული წიგნი, რომელიც ამ ათონურ განხეთქილებამდე 130 წლის უადრეს იყო დაწერილი. წიგნი სიტყვა-სიტყვით დაემთხვა მოსკოვში დაბეჭდილ "კირილეს წიგნს" (Кириллова книга"). მასში აღმოჩნდა, აგრეთვე, სწავლება ორი თითით პირჯვრისწერის შესახებ. ასე, რომ რუსული წიგნებისა და საეკლესიო ჩვეულებების სიძველე ცხადზე უცხადესია და ძველ საეკლესიო ჩვეულებათაგან ბერძნები ყოფილან განმდგარნი, რომ სწორედ მათ, ბერძნებს, შეურყვნიათ სიახლეებით საღვთისმსახურებო წეს-ჩვეულებანი და არა რუსებს - ამტკიცებდნენ სერბი მამები. ამიტომაც ათონელი სლავები არა თუ არ ეთანხმებოდნენ ათონელ ბერძნებს მწვალებლურად ეცნოთ მოსკოვში დაბეჭდილი საღვთისმსახურებო წიგნები, არამედ სხვათა დასამოძღვრად ასწავლიდნენ კიდევაც, რათა მოსკოვში ნაბეჭდი წიგნების თანხმიერად, ანუ ორი თითით, დაეწერათ პირჯვარი და არა სამი თითით.

სლავი ათონელების ამ აშკარად გამოხატულმა ეჭვმა თანამედროვე ბერძნული საეკლესიო ჩვევებისა და ღვთისმოსაობისადმი, სარწმუნოების საკითხში ბერძნების ავტორიტეტის ასეთმა მკვეთრმა უარყოფამ და რუსული ავტორიტეტის დაუფარავმა აღიარებამ შეაშფოთა ბერძნები და აიძულა ენერგიული ზომები მიეღოთ ათონზე გამომჟღავნებული ანტიბერძნული მიმართულების წინააღმდეგ. ამ დროს ათონს ეწვია ოხრიდელი ეპისკოპოსი დანიელი (ეროვნებით ბერძენი, როგორც ყველა ოხრიდელი ეპისკოპოსი), რომლის მრევლიც ბულგარელი სლავებისგან შესდგებოდა. დანიელს, როგორც პირწავარდნილ ბერძენს, სძულდა ათონელი სლავები და იმისთვის, რათა ერთხელ და სამუდამოდ ბოლო მოეღო ბერძნული ინტერესებისთვის, სახიფათო და არასასურველი დავისთვის, ათონელ ბერებს ურჩია საჯაროდ განესაჯათ მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნები და, როგორც მწვალებლურნი, ცეცხლისთვის მიეცათ ისინი იმ ძველ სერბიულ ხელნაწერ წიგნთან ერთად, რომელიც ორი თითით პირჯვრისწერის წესის მართებულობას ამტკიცებდა.

აქვე გადაწყვიტეს, რომ განსაკუთრებულ სასჯელს დაქვემდებარებოდნენ მოსკოვურ წიგნთა მიმყოლი ბერები - ერთად თუ ცალ-ცალკე; ამით მათ აიძულებდნენ, უარი ეთქვათ ყოველივე მოსკოვურზე და იმ შემთხვევაში თუკი წინააღმდეგობას გამოიჩენდნენ, მათაც ისევე მოპყრობოდნენ, როგორც მოსკოვში ნაბეჭდ წიგნებს, ანუ ცეცხლშიო დაწევათ ბერებიც.ათონელ, ბერძენ მოძღვართა კრებამ ყოველივე ეს სისრულეში მოიყვანა" (იხ. ნ. ფ. კაპტერევი. "Характер отношении России с православным востоком". Православное обозрение". 1887 г. Т 1, стр. 77). ხოლო ძველი წესების მცველი ბერები: მოძღვარი დამასკინოსი, მღვდელი რომანოზი და მისი მოწაფე ზაქარია, დილეგში ჩაამწყვდიეს ("Очерк путешествии по еврор. Турции". Изд. 2, стр. 82. Каптерев н. "Патр. Никон и его противники…." Правосл. Обозрение". 1887 г., т I).

როდესაც ათონზე მწვალებლურად შერაცხილი, სლავური საეკლესიო წიგნები დასწვეს, ბერძენი ათონელი ბერების მიერ სლავური წიგნების გამოყენება ღვისმსახურებაში დანაშაულად გამოცხადდა, ხოლო მათი მიმდევრები მძიმე სასჯელს დაუქვემდებარეს, ცნობამ ამ არაორდინალური შემთხვევის შესახებ სწრაფად იწყო გავრცელება აღმოსავლეთში, სადაც მრავალი დავა და ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრი წარმოშვა ბერძნული და სლავური ღვთისმოსაობის შესახებ. მაშინ საკითხმა, - თუ ვისი ღვთისმსახურებაა ზუსტი - ბერძნებისა თუ სლავებისა - სასწრაფო გადაწყვეტა მოითხოვა.

მოახლოვდა ჟამი, როდესაც უნდა დადგენილიყო თუ ვის ეპყრა ჭეშამრიტება, - ბერძნებსა თუ სლავებს?! და აი, როდესაც ბერძნები ათონზე ერეტიკულად შერაცხილ რუსულ საეკლესიო წიგნებს სწვავდნენ, როდესაც მართლმადიდებელნი, მოლდავეთიდან მოყოლებული ათონამდე, ცხარედ დავობდნენ ბერძნული და რუსული ღვთისმსახურების გამო, სწორედ ამ დროს მოსკოვში პატრიარქი ხდება ნიკონი, რომელმაც თავისი ძალაუფლების ქვეშ მოაქცია როგორც ეკლესია, ასევე სახელმწიფოც.

ასე, რომ როგორც კი რუსეთის ეკლესიის იმდროინდელ ბერძნულ ეკლესიასთან სრული იგივეობის მიღწევა გადაწყდა,იმდროინდელი რუსული საეკლესიო წიგნების ბერძნულ დედნებთან შედარების საბაბით, მიზნის მისაღწევ აუცილებელ ღონისძიებად არა თუ საეკლესიო რევიზიის, არამედ თვით საეკლესიო რფორმის ჩატარება იქნა მიჩნეული, რომელის ჭესმარიტი არსი, როგროც პროფ. ნ. კაპტერევი და სხვა მრავალი მკვლევარი გვამცნობს, - იმდროინდელი ბერძნული ეკლესიის, განმაახლებლურ პრაქტიკასთან იგივეობის მიღწევა იყო.

უკვე არსებული მრავალსაუკუნოვანი პაპისტური ექსპანსიური პილიტიკის ფონზე და მისივე გამოყენებით, ამბიციურმა ბერძენმა იერარქებმა პოლიტიკური და სარწმუნეობრივი ხასიათის დაპირებებით შესძლეს მეფე ალექსის და პატრიარქ ნიკონის მოხიბლვა და ათასობით მართლმორწმუნის სისხლის საფასურად წარმატებით განახორციელეს საეკლესიო რეფორმა.

რაოდენი ძალისხმევა სჭირდებოდათ იეზუიტებსა და აღმოსავლელ პატრიარქებს, რათა ასეთი ზემოქმედება მოეხდინათ რუს მეფეზე? მათი, ანუ აღმ. პატრიარქების - არქიეპ. პ.) სულგაყიდულობა ხომ ისევე კარგადაა ცნობილი, როგორც ვატიკანის განსაკუთრებული დაინტერესება იმით, რომ ნებისმიერი ხერხებით ჩაებათ მოსკოვი თურქებთან ომში" (ბ. კტუზოვი. "ტრაგიკული შეცდომა თუ დივერსია". ჟურნ. Церковь. 1992. № 1. გვ. 45). მათგან შთაგონებული, მსოფლიო იმპერატორობისა და პატრიარქობის შესაძლო რეალობით მოხიბლული მეფე ალექსი და პატრიარქი ნიკონი რუსეთის ეკლესიის ბედს უკუღმართად გადაწყვეტენ! მათ სრულიად გაუმართლებელი და არასაჭირო რეფორმა განახორციელეს, რითაც რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში შეიტანეს უდიდესი საცთური და განხეთქილების მიზეზნი გახდნენ.

რეფორმის კანონიკურ მხარეზე ჩვენ ცალკე ვისაუბრებთ, ამჯერად კი მოკლედ აღვნიშნავთ, რომ ცხადი ხდება თუ ვინ და რატომ იყო დაინტერესებული ამ რეფორმით. პოლიტიკურ ჭრილში ვერანაირად ვერ მოხერხდება რეფორმის ჩატარებაში ძველი ღვთისმოსაობის დამცველთა, დღეს "სტაროვერებად" მოხსენიებულთა, დადანაშაულება.

ყოველმხრივ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში სრულიად გაუმართლებელი და არასაჭირო რეფორმის ჩატარება რომ სქიზმატური წარმოწყებაა ამას დღეს თვით დღევანდელი რუსულ-ნიკონიანური ეკლესიაც აღარ უარყოფს. ამდენად, სქიზმატებად, ანუ განხეთქილების მომწყობად (აღმოსავლელ და რუს იერარქთა მხარდაჭერით) მეფე ალექსი მიხეილის ძე და პატრიარქი ნიკონი წარმოჩინდნენ.
ამრიგად, ზემოთაღწერილი მოკლე მიმოხილვიდან ცხადი ხდება ასევე იციც, რომ რევიზია და კორექცია სჭირდებოდა არა რუსულ ღვთისმოსააობას, საეკლესიო გადმოცემებსა და წიგნებს, არამედ ბერძნულს და როგორც ვიხილეთ ამ მტკიცების საკმაოდ სერიოზული საფუძვლები არსებობდა.

გ) ნამდვილად ერეტიკული იყო თუ არა ნიკონის პერიოდში რუსულ ეკლესიაში დამვკდრებული ძველი საეკლესიო გადმოცემები (წეს-ჩვეულებები)?

თანამედროვე მეცნიერი, პროფესორი ა. ვ. კარტაშევი ბრძანებს: "1667 წლის კრებამ დაგმო ძველი ჩვეულებები და ტექსტები და ასევე წყევლა-კრულვებით დაიცვა ახალი ჩვეულებები და ტქსტები, როგორც ძველბერძნული წარმომავლობის. ორასი წელიწადი ეყრდნობოდა ამ მოჩვენებით ჭეშმარიტებებს უნაყოფო პოლემიკა, სანამ აკადემიურმა მეცნიერებამ დოკუმენტალურად არ დაამტკიცა, რომ საეკლესიო წეს-ჩვეულებს და წეს-განგებებს ასწორებდნენ არ ძველბერძნული, არამედ ახალბერძნული ნაბეჭდი წიგნების მიხედვით; რომ ორი თითითი პირჯვრისწერა და ორჯერადი ალილუია და სხვა წესები ნამდვილად ძველბერძნული იყო" (Живое предание. Православие и современность. Париж. С. 41. Цит. Ф. Е. Мельников. "Краткая история…" Барнаул. 1999, стр. 63).

საარქივო მასალებზე დაყრდნობით, "რასკოლის" საკითხის ერთ-ერთი ყველაზე ავტორიტეტული მკვლევარი, მოსკოვის სასულიერო აკადემისი პროფესორი ნიკოლოზ თევდორეს ძე კაპტერევი წერს: "არასოდეს და არავის მიერ არ დამახინჯებულა და არ შერყვნილა ჩვენში ძველი საეკლესიო წესები, არამედ არსებობდნენ იმ სახით რა სახითაც მიიღეს ის ბერძნებისგან (წმ. ვლადიმირის დროს (988 წ.) - არქიეპ. პ.), ოღონდაც თვით ბერძნებში ზოგიერთი მათგანი მოგვიანებით შეიცვალა, ხოლო ჩვენ ძველი და უცვალებელი ჩვეულებების ერთგულნი დავრჩით. ეს მიზეზია რის გამოც შემდეგში გაჩნდა ასეთი სხვაობა მოსკოვურ წეს-განგებებსა და გვიანდელ ბერძნულ ჩვეულებებს შორის" (ციტ. В. И. Бугнов. А. П. Богданов. "Бунтари и правдоискатели в Рууской Православной Церкви. Москва. 1991, стр. 508). "ყველაზე ღირსშესანიშნავ აღმოჩენად მეცნიერებისთვის, - წერდა კაპტერევის გარდაცვალებასთან დაკავშირებით დაწერილ ნერკოლოგში გამოჩენილი ისტორიკოსი მ. დ. პრისელკოვი, - ...რომელიც მტკციედ და უყოყმანოდ მიღბულ იქნა არა მხოლოდ მისი მეგობრების, არამედ მტრების მიერაც კი, მე ვთვლი ნიკოლოზ თევდორეს ძის მითითებას იმ ვითარებაზე, რომ ძველი რუსული ჩვეულება (ორი თითით პირჯვრისწერა, ორჯერადი ალილუია და სხვა) სინამდვილში იყო ძველი ეკლესიის საყოველთაო ჩვეულება... სამი თითით პირჯვრისწერა და სამჯერადი ალილუია კი გვიანდელი, XV-XVI საუკუნეების სიახლეები" (Русский исторический журнал. 1918 г. №5, стр. 316. ციტ. იქვე. გვ. 509).

სხვა, ასევე არანაკლებ ცნობილი აკადემიკოსი მ. ა. დიაკონოვი ასეთ შემაჯამებელ დასკვნას აკთებს და წერს, რომ პროფ. კაპტერევის მიერ დამტკიცებული ჭეშმარიტება, რომ ძველი საეკლესიო ჩვეულებები ერეტიკული კი არა სრულიად მართლმადიდებლური და ძველბიზანტიური იყო ამჟამად სრულიად დამტკიცებულია და "მათი ჭეშმარიტება და ურყევობა ამჟამად არის მეცნიერების მონაპოვარი" (ციტ. იქვე. გვ. 517).

დ) რამდენად საეჭვო იყო რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების მართლმადიდებლურობა

და ნამდვილად ძველი ბერძნული ხელნაწერების ან წიგნების მიხედვით სწარმოებდა თუ არა მათი "შესწორება"?

ამ შეკითხვასაც პასუხს გავცემთ ცნობილი ახალმოწესე აკადემიკოსის, ე. გოლუბინსკის სიტყვებით: "უმეტესწილად საქმე ისეა გაგებული, თითქოსდა ნიკონის მიერ საღვთისმეტყველო წიგნების შესწორებას ძველ ბერძნულ და ძველ სლავურ ხელნაწერებთან იდენტურობა ჰქონოდა მიზნად; მეტიც, სწორედ ამგვარად მიიჩნევდნენ კიდევაც ნიკონის მიერ გატარებულ რეფორმას. საქმის ამდაგვარი გაგება სრულიად უმართებულოა, რამეთუ მან (ნიკონმა) მოინდომა და შეუდგა კიდევაც ჩვენი საღვთისმსახურებო წიგნების მისი თანამედროვე ბერძნული საღვთისმსახურებო წიგნების მიხედვით გადაკეთებას, რათა სრულ თანხმობაში მოსულიყო მასთან. ამას ადასტურებს ნიკონის მიერ პირველად შესწორებული "კონდაკნი" და ყველა შემდგომში გამოცემული "კონდაკები". ეს არ არის საიდუმლო გამოცემები, რომელთა შემოწმებაც შეუძლებელი იქნებოდა. შემოწმებით კი დეტალურად დასტურდება, რომ ნიკონმა "კონდაკი" "შეასწორა" არა ძვველბერძნული და ძველსლავური ხელნაწერების, არამედ მისი თანამდეროვე, ახალბერძნული ნაბეჭდი "ევქოლოგიონისა" და მისი თანამედროვე ბერძნული ეკლესიის ცოცხალი (ანუ ამჟამინდელი) საეკლესიო პრაქტიკის მიხედვით". აკად. ე. გოლუბინსკის მტკიცებით: "ნიკონის რეფორმა რუსული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პრაქტიკის ახალბერძნული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პარქტიკასთან სრულ გათანაბრებას ისახავდა მიზნად. ამიტომაც სრულიად შეუსაბამოა იმის მტკიცება, თითქოსდა წიგნების შესწორება ძველი ბერძნული და ძველი სლავური (ლიტურგიკული) ხელნაწერების მოხდვით სწარმოებდა" ("Богословский вестник". 1892 г., отд. Отд. II, стр. 305, 307-310).

სიმართლეს არ შეესაბამება აგრეთვე იმის მტკიცება, თითქოსდა რეფორმა მიზნად ისახავდა - როგორც ჩვენი ოპონეტები წერენ, - "საღვთისმსახურებო წიგნებში საუკუნეების განმავლობაში გადამწერთა არაკომპეტენტურობისა თუ დაუდევრობის გამო მრავალი შეცდომისა და უზუსტობის" გასწორებას (იხ. "ივ. გაბრწყ". 2000 წ. # 4 (36). 7 ოქტ. გვ. 8. სვ. 2). თვით თანამედროვე ნიკონიანელი საეკლესიო მოღვაწენი და მკვლევარნი ეწინააღმდეგებიან ამგვარ მტკიცებას. მათი თქმით: "რუსული ენის შერყვნას დასაბამი მიეცა სწორედ XVII ს-ში წიგნების "შესწორების" პროცესში" (ბ. კუტუზოვი. დასახ. ნაშრ. ჟურნ. Церковь. 1992. № 1. 1992 წ.).

ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი მთელი რიგი მაგალითების საფუძველზე აჩვენებს XVII საუკუნეში განახლებულ ტექსტებთან ძველი თარგმანების უპირატესობას (იხ. Б. И. Сове. "Проблема исправления богослужебных книг в России в XIX-XX вв. Блгосл. Труды 1970 г. № 5 с указ. На соч. Архиеп. Саввы Тверского, т. 8, стр. 94. ციტ. იქვე) და ეს არც არის გასაკვირი, წიგნების "შესწორებას" ხომ სლავური და ძველრუსული ენის ცუდად მცოდნე უცხოელები (ბერძნები და პოლონელები) აწარმოებდნენ (იხ. პროფ. კაპტერევის შრ. Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович. Т .1. Сергиев Посад. 1909 г., стр. 485).

მოვუსმინოთ ისევ პროფ. კაპტერევს: "მთავარი მთარგმნელი და წიგნების შემსწორებელი ნიკონის დროს იყო არსენ ბერძენი. სიძველეთა მცველნი განსაკუთრებული დაჟინებით უთითებდნენ იმ ვითარებაზე, რომ არსენ ბერძენი იყო ერეტიკოსი, რომელსაც ... წიგნების თარგმნისა და შესწორების პროცეში, შეგნებულად შექჰნოდა მათში მწვალებლური საცთური..." პროფ. კაპტერევის დასკვნით: "უეჭველია, რომ არსენი, როგორც უცხოელი, როგორც ბერძენი, იმდენად კარგად ვერ ფლობდა რუსულ ენას, რომ ჩასწვდომოდა მის ნიუანსებს, გაეგო მისი თავისებურებები და იერი. მრავალი რამ არსენისთვის რუსულ ენაში იყო დაფარული და გაუგებარი, ამიტომაც ბუნებრივია, მისი თარგმანები დიდად განსხვავდებოდა ძველისგან, არცთუ იშვიათად ჩამოუვარდებოდა მათ აზრის სიცხადესა და სიზუსტეში ... ზოგჯერ ორაზროვანი და მაცთუნებელიც კი იყო" (იქვე. გვ. 485).

მეორე მთარგმნელი გახლდათ ეპიფანე სლავინეცკი. იგი ცნობილია, როგორც ბუკვალური თარგმნის მიმდევარი... თარგმნიდა საკუთარი სიტყვებით, რომლებიც იყო ხელოვნური და გაუგებარი... მისი თარგმანები ყოველთვის მოუქნელი, ბნელი და ძნელად გასაგებია, თანაც იმდენად, რომ ზოგიერთი ჩვენი საკლესიო საგალობლების აზრი და შინაარსი დღესაც კი ძნელად აღქმადია. ამიტომაც, სრულიად ბუნებრივია რომ არსენისა და ეპიფანეს თარგმანები ზოგჯერ ნამდვილად ბევრ რამეში ჩამოუვარდებოდა ძველ თარგმანებს, რომლებიც რუსებს ადრევე ჰქონდათ, რომ ნიკონოს დროს ახალშესწორებულ წიგნებს ნამდვილად შეეძლოთ გამოეწვიათ მთელი რიგი გაუგებრობები" (იქვე).

ერთ-ერთი ნიკონიანელი მკვლევარის ბორის კუტუზოვის თქმით: "თანამედროვე საღმრთისმსახურებო წიგნების რეფორმამდელ წიგნებთან შედარება უფლებას გვაძლევს დავასვკნათ, რომ ახალი ტექსტები მნიშვნელოვანწილად ჩამოუვარდება მაღალხარისხოვან ძველ ტექსტებს" (ციტ. იქვე. გვ. 49); და ასეთია არა მხოლოდ ზემოთხსენებული მკვლევარის დასკვნა, "ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში ა. ი. ნევოსტრუევმა მოგვცა რეფორმირებული ტექსტის უზუსტობათა და შეცდომათა დეტალური კლასიფიკაცია: "უცნაური გამონათქვამები, გრეციზმები, გრამატიკული ფორმების არეული გამოყენება, ბრუნვათა აღრევები, ქვემდებარის გადაქცევა შემასმენლად და სხვა. მეცნიერს სანიმუშოდ მოჰყავს საგალობელთა ტროპარები, რომელთა შინაარსი გაურკვეველია. ჩამოთვლის ცოდვებს რომლებიც შემსწორებლებს ჩაუდენიათ "არა მხოლოდ გარამატიკის, ფილოლოგიის, ლოგიკის, არამედ ისტორიის, ეგზეგეტიკისა და თვით დოგმატიკის წინააღმდეგ". ის, აგრეთვე, მიუთითებს ტექსტებში არსებულ უამრავ შეცდომაზე, მ. შ. კერძო და საზოგადო სახელთა აღრევაზე, ბიბლიურ ტექსტებთან შუსაბამობაზე და სხვა (М. Боголюбский. Об ученых трудах покойного прот. А. И. Невоструева. Правосл. Обозрение. 1874 г., т. VII, стр. 97-124, 504-521. ციტ. ბ. კუტუზოვის დასახ. შრ. დასახ. ჟურნ. გვ. 49).

რეფორმის შემდგომი ტექსტების უწესირვობისა და არასწორი თარგმანის მრავალი მაგალითი მოჰყავს პროფ. მ. დ. მურეტოვსაც; ხოლო ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი "მთელი რიგი მაგალითებით გვიმტკიცებს ძველი ტექსტების უპირატესობასა და სიზუსტეს (თარგმანებში) 17-ე ს.-ში განახლებულ ტექსტებთან შედარებით" (Б. И. Сове. "Проблема исправления богослужебных книг в России в XIX-XX вв. Блгосл. Труды 1970 г. № 5 с указ. на соч. Архиеп. Саввы Тверского, т. 8, стр. 94. ციტ. იქვე).

ახალი ტექსტების ამგვარი უვარგისობის მიზეზი მეტად მარტივია, კერძოდ, როგორ უკვე აღვნიშნეთ, რუსული ენის არმცოდნე უცხოელი "შემსწორებლები".

სწორედ ამგვარი "შესწორებების" შედეგად ლიტურგიკულ ტექსტებში აღმოჩნდა უამრავი სხვადასხვა ხასიათის - გრამატიკული, ისტორიული და თვით დოგმატური ხასიათის შეცდომები.

ასე რომ ჯერ ერთი, გაუგებარია, თუ არა ძველი რუსული ღვთისმოსაობის ნგრევამ, რამ აიძულა ნიკონი და მეფე ალექსი, რეფორმის სათავეში ჩაეყენებინათ რუსული ენის ცუდად მცოდნე და ზნეობრივი და სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით მეტად საეჭვო ერეტიკოსი პირები.
მეორეც, თუ რეფორმატორებს ლიტურგიკულ ტექსტთა შედარება და მისი გასწორება ჰქონდათ მიზნად, მაშინ ეს მიზანი მიუღწველი დარჩა. იქნებ წიგნები გასასწორებელი იყო? მაგრამ ამას უარყოფს აკადემიური მეცნიერება. მაშინ, სამწუხაროდ, გასწორების ნაცვლად რეფორმატორებმა ისინი მთლად გააფუჭეს. არადა, ნიკონიანელი მისიონერების უმეტესობა და აპოლოგეტები დღემდე ამართლებენ ამ რეფორმას და უგონოდ აძაგებენ ძველ საღვთისმახურებო წიგნებსა და ჩვეულებებს. რომლებიც, როგორც დამტკიცებულია, სრულიად მაცხოვნებელი და მართლმადიდებლური გახლავთ.